STOCKHOLM, 16/9 2005 — Her ji dema avabûna dewleta Îraqê û heta vê serdemê jî keys û delîve li ber kurdan peyda bûne ko zimanê xwe di axaftin û nivîsandinê de bi kar bînin. Ew delîveyên ko bi dest kurdan ketine jî di dereceya yekê de ji ber wê bizav û çalakiya xurt ya hêzên siyasî yên kurd li Îraqê hatine holê. Zimanê kurdî hertim di bername û xebatên partî û rêxistinên kurdî de ji doz û xalên pêşîn bû. Ji ber wê îradeya siyasî ya xurt, kurdî li Îraqê pêş ket û rêbaza pêşveçûna wî hê jî dom dike.
Zimanê kurdî li Îraqê bi çend pêngavên giring gehiştiye asta ko ew îro tê de zimanê resmî yê Kurdistanê ye. Dema îngilîzan wîlayeta Mûsilê, başûrê Kurdistanê, di sala 1918-ê dagîr kirî, wan dest bi derxistina karmendên tirk ji herêmê kir û kurd li cihên wan damezirandin. Ji bo ko kurdan bi yekcarî ji tirkan veqetînin, îngilîzan ferman da ko zimanê kurdî li şûna zimanê tirkî di dezgeh û rêveberiyên deverê de bihête bi kar anîn. Îngilîzan bi xwe du rojname, Têgeyiştinî Rastî û Pêşkewtin, derxistin. Kurdan jî, di wê dema ko Şêx Mehmûdê Berzincî tê de padîşahê Kurdistanê bû, rojname weşandin û dibistanên kudî vekirin. Di wê qonaxa berî Cenga Cîhanî Ya Duyem de, hewlên cidî ji bo sazkirina alfabeyeka kurdî li ser bingehê tîpên erebî hatin kirin. Kolonel Tofîq Wehbî, ko bi esil ji Silêmaniyê bû, serkêşê wan hewildanan bû.
Piştî Cenga Cîhanî Ya Duyem, zimanê kurdî li Îraqê geş û xurt bû. Li gor madeya sêyê ji destûra demkî ya 1958-ê, krud û ereb bûn xwedî heman maf û erkan di komara Îraqê de. Bi wê yekê rê li ber kurdan vebû ko bi zimanê xwe bixwînin û binivîsin. Herçend ew destûrdan ne bê sinor û asteng bû, kurdan bi zîrekî û kurdperweriya xwe weşanên kurdî berhev kirin û dibistanên bi zimanê kurdî li Kurdistanê vekirin. Di wê demê de, Rêveberiya Giştî Ya Fêrkirina Kurdiyê hat saz kirin û Beşê Zimanê Kurdî li zanîngeha Bexdayê hat zêde kirin. Di sala 1968-ê de, kurdan li ser esasê ko »kurdî wek erebiyê zimanê resmî yê Îraqê ye« zanîngeha Silêmaniyê da damezirandin.
Ereban xwe li destûra 1958-ê nekir xwedî û înkara mafên gelê kurd kir. Lê xebata ji bo zimanê kurdî, çi li nik hêza siyasî ya kurd çi li derveyî wê ranewestiya. Zimanê resmî yê bizava rizgarîxwaz ya kurdî çi bi weşanên radyoyê çi bi nivîskî hertim kurdî bû. Di yazdehê adara 1970-ê de hikûmeta Îraqê neçar bû daxwaza kurdan qebûl bike ko Kurdistan bibe herêmeka otonom û zimanê kurdî bibe zimanê resmî yê wê herêmê. Bi wê îlanê, hesta neteweyî ya kurdan ne li Kurdistanê bi tinê lê li beşên dî yên Îraqê jî hîn gurtir û geştir bû. Vêca rêz û stayişa zimanê kurdî bilind bû û warên bikaranîna wî zêde û fireh bûn. Êdî mijarên corbicor yên edebî û zanistî di çapemenî û radyoyê de bi kurdî hatin nivîsîn û minaqeşe kirin, termên nû hatin afirandin û pirtûkên kurdî zêde bûn. Kurdî bû zimanê perwerde û xebatên zanistî û dibistanên kurdî yên resmî li bajarên Kurdistanê hatin vekirin. Hîngê zimanê kurdî gehişt dereceyeka ewqas bilind ko hikûmeta Îraqê ji bilî vekirina Beşê Lêkolînên Zimanê Kurdî li zanîngeha Silêmaniyê biryar da Akademiya Kurdî sala 1971-ê li Bexdayê veke da endamên wê akademiyê bi rêya amdekirina ferhengên zanistî û giştî zimanê kurdî biparêzin û pêşde bibin. Weşana bi kurdî di radyoya Bexdayê de û çend salan piştî hîngê di kenalê televizyona Kerkûkê de berhemê kurdperwerî û xweragiriya gelê kurd bû.
Herçend bikaranîna zimanê kurdî li Kurdistanê û Îraqê nehat qedexe kirin, lê warên bikaranîna wî di salên piştî şorişa 1974-ê de yekcar hatin bisinor kirin. Dibistanên kurdî li piraniyê deverên Kurdistanê neman û sansor li ser lêkolîn û babetên girêdayî zimanê kurdî zêde bû. Lê, piştî serhildana 1991-ê, zimanê kurdî sinor û sansor birandin û bû zimanê resmî yê Kurdistanê. Kurdî bû zimanê hikûmetê, parlamentoyê, perwerdeyê, çapemeniyê, ragehandinê û hemî warên jiyanê.
Bi qebûlkirina destûra daîmî ya Îraqa nû, zimanê kurdî dê dest bi dewreka zêrîn bike. Destûra daîmî dibêje ko kurdî û erebî zimanên resmî yên dewletê ne. Destûr hinek warên ko ev herdu zimanên resmî dê tê de bihên bi kar anîn diyar dike wek rojnameya resmî ya dewletê, parlemanto, civata wezîran, dadgeh, civînên resmî, belgeyên resmî, danûstandinên nivîskî, dirav, pasport, pûl û her warekê dî yê ko tê de wekhevbûn pêwîst e. Berê, zimanê kurdî ji çarçoveya herêma dewletê dernediket. Bi vê destûra nû, êdî tirk, faris û ereb, û gelên dî jî, bivê nevê, dê kurdiyê li ser dînarê îraqî, pasporta îraqî û posteya Îraqê bibînin. Êdî rêwiyên biyanî dê kurdiyê di balafirên Kurdistanê de bibihîzin. Êdî kurd ne mecbûr in di cih û meqamên resmî de bi erebî bipeyivîn. Resmîkirina zimanê kurdî bi vî awayî ne bi tenê vî zimanî xurt dike lê belê ast û meydanên nû li ber wî vedike û hewil û xebatên ji bo pêtir rêkûpêkkirina wî zêde dike.
---------------------------------------
Têbînî
Ji bo agehdariyên berfirehtir li ser rewşa zimanê kurdî li Îraqê, li van nivîsaran binêre:
- Blau, Joyce & Yasir Suleiman. 1996. Language and ethnic identity in Kurdistan: An historical overview. Di pirtûka Language and identity in the Middle East and North Africa de; berhevkirina Yasir Suleimanî û weşandina Curzon Pressê li Richmondê; rûper 153-164.
- Fuad, Kamal. 1990. On the origin, development and state of the Kurdish language. Di pirtûka Yearbook of the Kurdish Academy de; berhevkirina Kamal Fuad, Ferhad Ibrahim & Najat Mahwi û weşandina Kurdish Academy li Ratingenê; rûper 11-21.
- Hassanpour, Amir. 1992. Nationalism and language in Kurdistan 1918-1985. San Francisco: Mellen Research University Press.
- Madeya çarê ji reşnivîsa destûra daîmî ya nû ya Îraqê. www.nefel.com
- Nebez, Jemal. 2001. The Kurdish language from oral tradition to written language. Kurdistan Studies Journal: hejmar 5, rûper 7-46. |
