STOCKHOLM, 9/8 2005 — Endamê PEN-a kurdî Mistefa Reşîd di nivîsareka xwe ya li ser pirsgirêka ergatîviyê di kurmanciyê de weha dibêje: »Kevnariya êrgatîv û mayîna vê diyardeyê li hin herêman bi awayekî hên kevintir nayê wê maneyê, ko em di zimanê îro de bi her awayî vê qeydê bistînin. Divêt em ji bo zimanê standard rastiya ziman ya îro li ber çavan bigirin. Heke em qeydên zimanê xwe carekê biçespînin, hîngê ewê baş cih bigirin. Lê heke em her kesek bêjin, bi her awayî qeyda herêma min rast e, hîngê emê nikaribin zimanekî standard pêkbînin«. Ew vê dîtina xwe li ser encamên enkêta xwe ya ko wî ji hejmareka kurmancan re şandibû û jê xwastibû bibêjin ka di hevokeka wek Zîlan û Bêrîvanê çalakiyek kirin/kir de ew lêkera kirin yan kir bi kar tînin. Bersivên ko ji wî re hatibûn diyar dikir ko ”piranî” dibêjin kirin.
Mamostayê zimanê kurdî li Swêdê rehmetî Zekî Bozarslanî di nivîsareka xwe ya li ser tewanga navdêrên nêr de weha gotiye: »Tewanga navdêr û sernavan ko li herêmekê Kurdistanê hebe, meriv van qayîdeyên giran çira deyne pêşiya temamê kurmancan û zimanê kurdî yê nivîsê, yê hevbeş?«. Tewandina navdêrên nêr bi »î«-yê li gor wî diyardeyeka herêmî ye û ”piranî” wê »î«-yê bi kar naînin.
Herçend Mistefa Reşîdî di piştrastkirina dîtina xwe li ser standardkirina kurmanciyê de xwe spartiye metodeka »objektîv« û Zekî Bozarslanî dîtina xwe li ser hestên xwe yên şexsî ava kiriye, herdu camêr jî gehiştine wê baweriyê ko kurmanciya standard zimanê »piraniyê« ye. Gelo, ev pîvan dê çi qas alîkariya me bike?
Pîvana »piraniyê« di prosesa avakirina kurmanciya standard de rêyeka biqisûr e ji ber van sedeman:
1. Heta niho amareka (statistîkeka) bawerpêkirî li dor hejmara kurdên ko bi kurmancî diaxivin di destên me de nîne. Heger hinek amarên bêserûber hebin jî, ew bi zelalî hejmara devok û qesekerên wan diyar nakin. Lewre, mirov nizane ka diyardeyên rêzimanî çend belav bin yan çi qas herêmî ne.
2. Lêkolînên zanistî yên ko wekhevî û cudahiyên rêzimanî û ferhengî yên devokên kurmancî berçav dikin gelek kêm in. Yên heyî jî kêm devokan didin ber hev. Hinek devok û zar hene ko qet nehatine şirove kirin. Ji ber wê jî, mirov nikare biryarê bide ka piranî kîjan diyardeyên rêzimanî bi kar tînin û kîjan bi kar naînin. Berhemê herî baş di warê belavbûn û bikaranîna peyvan de ferhenga Michael Chyetî Ferhenga Kurmancî-Ingilîzî ye.
3. Objektîvî di têgeha »piraniyê« de nîne. Bi gotineka dî, mirov dikare »piraniyê« bi çend awayên cuda fêm bike. Heger kurd li Kurdistanê û li derveyî Kurdistanê xwedî sed nivîskar bin û nod ji wan nivîskaran diyarbekirî bin, zimanê wan dê zimanê piraniyê be. Anku, kurmanciya nivîskî dê ew kurmancî be ya ko kurdên Diyarbekirê pê diaxivin. Li vir, piranî »piraniya nivîskaran« e. Piranî dikare »piraniya xelkê deverê« be. Bo nimûne, li devera Behdînan, devoka behdînî zimanê piraniyê ye. Ew devok di pirtûk, kovar, rojname, televizyon û dezgehên resmî de têt bi kar anîn. Heye ko piranî bi wateya »kesên ko ji zimanê min fêm dikin« jî be. Dibe ko çîroknivîsek bi devoka xwe binivîse çunkî, li gor wî, »piranî« dê di çîroka wî bigehin.
4. Sinorên »piraniyê« ne diyar in. Divê çend devok xwedî heman diyardeya rêzimanî bin ji bo ko ew diyarde bibe zimanê piraniyê? Yan divê çend kes eynî diyardeyê bi kar bînin da ew diyarde bibe standard? Heger bi vî halî be, divê em »parlamentoya kurmanciyê« ava bikin, nûnerên hemû herêm û devokan tê de bi cî bikin û dengdanê li ser xalên rêzimanî bikin.
5. Pîvana piraniyê dikare hinek diyardeyên zimanî yên bi egera zalbûna zimanên erebî, tirkî û/yan farisî, yan hinek zimanên ewropî, li ser zimanê kurdî ketine di zimanê axaftinê yê rojane de bike awayên standard û li hember vê jî wan diyardeyên kurmancî yên xwerû yên ko ji bo heman mebestê tên bi kar anîn bêqîmet bike.
6. Piranî nahêle me kurdan zimanekê nivîskî yê biîstiqrar hebe. Piraniya ko îro diyardeya A-yê bi kar tîne, piştî pêncî salên dî dê diyardeya B-yê ji dêvla wê bi kar bîne. Li gor vî destûdarî, divê em her pêncî salan carekê zimanê xwe yê standard biguhorin.
Kurmanciya standard ya ko bi rêya »piraniyê« bête ava kirin dê kurmanciyeka lawaz, seqet û »herêmî« be.
[Dom dike]
----------------
– Nivîsara Mistefa Reşîdî li vê derê bixwîne:
http://www.pen-kurd.org/
– Nivîsara Zekî Bozarslanî li jêr navê »Di zimanê krudî de tewanga sernavan« di hejamra 32-ê ya kovara Nûdemê de di sala 1999-ê de belav bûye. Min gotinên wî ji rûpelê 103-ê girtine. |
