STOCKHOLM, 17/9 2008 — Di dîroka Kurdistanê de Diyarbekirê hergav roleke sereke lîstiye. Ev rola hanê him ji hêla siyasî, kulturî û civakî ve û him jî ji hêla cografî û dîrokî ve xwedî cîhekî giring e. Ew ji dema Cimhûriyetê û heta bi niha tu carî ji dewr û rola xwe bi şûn de nema ye. Lê ne demên berî me û ne jî demên ko em gîhaştinê, li Diyarbekirê tu carî zimanê kurdî nebûye zimanê civatê.
Di salên heftêyî de, dema ko gelek grûpên siyasî lê cirît davêtên û şerê îqtidarê bi hev re dikirin jî zimanê minaqaşe û xebatê bi tirkî bû. Zimanê tîcaretê û yê kirînûfirotinê bi tirkî bû. Bi tenê li derûdorên Melîkahmed, Deriyê Mêrdîn û Balikçilarbaşiyê xelk bi kurdî dipeyivîn. Ew jî ji ber ko xelba gundiyan di wê hêlê de bû ko wan mast, penêr û fêkiyên xwe li wan deran difirotin, loma jî zimanê dayinûsitendinê li wê derê bi kurdî bû, lê gava mirov ji nav wan taxan derdiket û ber bi Deriyê Çiyê, Ofîs û Yenîşehirê ve diçû, mîna ko mirov çûbe bajarekî dinê, ew bi tirkiyeke xweser dipeyivîn.
Ew reng û dengên salên heftêyî hîna jî li hêla hundirê bedenê (Balikçilar, Melîkahmed û Deriyê Mêrdînê) mîna berê ne. Guherînên piçûk çêbûne, lê ew xisûsiyetên esasî wek berê ne. Feqet reng, wêne û dîmenên deverên dinê hatine guhertin û êdî li Ofîs, Deriyê Çiyê û hwd dengên kurdî dikevin guhê mirovî. Mirov li navên kafeterya, resaurant û bûtîkên kurdî rast tê ko ew ”Berfîn Cafe, Jiyan restaurant, Rozerîn Tuhafiye û hwd nin…”. Rast e ko zimanê bazarê bi tirkî ye, lê gava ko mirov bi dikandar, garson yan jî avasûsêfiroşekî re bi kurdî biaxife, ew bi kurdî bersiva mirovî dide. Ez lê rast nehatime ko ez bi kesekî/ê re bi kurdî peyivîbim û wam bi tirkî bersiva min dabe.
Ji hêla din ve jî Diyarbekir êdî bûye merkezeke rewşenbîrî û entelektueliyê. Bi dehan kovar, rojname û weşanxaneyên kurdî merkezên xwe li Diyarbekirê ava kirine. Hin komele, weqif, rêxistin û partiyên siyasî qadên xebatên xwe li wê derê ava kirine û bi dehan nivîskarên kurd ko bi kurdî dinivîsên li wê derê berhemên xwe diafirînin. Komeleya Nivîskarên Kurd nimûneyeke belkêş e ko vê gavê merkeza xwe li Diyarbekirê ava kiriye û bi dehan endamên wê hene.
Mirov êdî li sikakên Ofîsê li xortên pordirêj û rîhdirêj rast tê ko ew bi kurdî dipeyivin. Rengên rûyên mase, kursî û sandalyeyên cafeyan ji motîfên kurdî ne û hewayeke otantîk lê hakîm e ko mişteriyên wan xortên modern in, lê modernîteyeke bi kurdî ye. Rast e ko hîna jî ew kurdiya xwezayî li hêla Derê Mêrdînê û Melîkahmedê heye, lê li hêla Ofîsê û Sikaka Hunerê kurdiyeke bi şiûr û bi sîstematîk heye ko ew tê bikarnaîn û bipêşdexistin.
Di heman demê de mirov li ”maqûlên” bajarî jî rast tê ko wan hîna jî ji xisûsiyetên xwe yê ”esilzadeyiyê” tiştek wenda nekirine û mirov wê jî li derûdorên aşxaneya Çamlicayê û qahwexaneyên wê derdorê dibîne. Ew hîna jî bitirkîaxaftinê wek temsîla medeniyetê zanin û dixana nargêleya xwe bi ser serê xwe dixin.
Helbet ji xêdî van cîhan jî Diyarbekireke nuh ava bûye. Ji rêya Siwêregê bigrin heta bi rêya Erxenî, Farqîn û Mêrdînê bi hezaran avahiyên nuh çêbûne. Sîte û blokên nuh çêbûne, lê ev bajarê nuh jî rengê bajaran dide. Bi projeyên nûjen û bi mantalîteyeke bajarvaniyê Diyarbekira nuh ava dibe û ev yeka hanê jî kêfa mirovî tîne. Li van deveran jî dengên zarokan bi kurdî tên guhê mirovî û helbet dengên zarokên Kitêbxaneya Astrîd Lîndgrenê hîna nazelîn in. Zarokên kurdan li wê derê fêrî zimanê xwe dibin û kitêbên kurdî ji wan re tên xwendin. Eyşeya (di rêzefîlmê Silayê de) keça Sadûnê Şêx Mîzbehî bi xêra xwe (bi kurdî) zarokan fêrî reqsê û tiyatroyê dike; mamoste Mahmut Yuruk bi wê riya xwe ya sipî li hemberî israra tirkîaxaftina zarokan bi înad bi kurdî diaxife û bi enerjiya xortekî hîjdehsalî dixebite.
Li Diyarbekirê zimanê gelek sohbet û minaqaşeyan bi kurdî ye. Gava mirov dihere navenda TEVKURDê, mirov li gelek kesên ko ji Swêde vegeriya ye yan jî bi mêvanî li wan deran e rast tê ko wan hîna jî ji xisûsiyeta xwe ya bikurdîaxaftinê tiştek kêm nekiriye.
Bi kinayî, gava mirov Diyarbekirê bi deverên din yên Kurdistanê re miqayese dike, rewşa zimanê kurdî li Diyarbekirê gelekî baştir e û bipêşdeketîtir e. |
