STOCKHOLM, 5/7 2006 – Piraniya kurdan û kurdnasan dizanin ko zimanê kurdî bi du alfabeyan têt nivîsîn. Herdu alfabe jî kurdî ne çunkî ji bo nivîsandina kurdiyê hatine saz kirin. Yek ji wan alfabeya kurdî ya latînî (AKL) û ya dî jî alfabeya kurdî ya erebî (AKE) ye. AKE li Îraqê û Îranê têt bi kar anîn. Kurmancên ko ne ji Îraqê û Îranê ne bi AKL-yê dinivîsin. Vêca, kurmancî bi AKL û behdînî bi AKE têt nivîsîn. Ev herdu alfabe di cedwelê li jor de hatine hember kirin. (Li ser vê derê bitikîne)
Ji vî cedwelî çend xalên giring kifş dibin.
1. Hejamra tîpên AKE-yê 34 û ya AKL-ê 31 in.
2. Alfabeya erebî ji 28 tîpan pêk têt. Kurdên Îraqê şeş tîp yên ko bi kêrî kurdiyê nahên ji wê alfabeyê havêtine, 13 tîpên nû (4, 6, 7, 9, 13, 18, 19, 26, 27, 30, 32, 34 û 37 di cedwelî de) lê zêde kirine.
3. Heger em alfabeya îngilîzî, ko 26 tîp e, wek nimûneya alfabeya latînî ya standard qebûl bikin, hîngê xuya dibe ko mîr Celadet Bedirxanî pênc tîp (4, 7, 12, 23 û 26 di cedwelî de) zêde ji bo xatirê kurmanciyê afirandine û li wê alfabeyê zêde kirine.
4. Bîstûpênc tîpan ji AKL-ê hemberên xwe di AKE-yê de hene. Tîpa ”i”-yê di AKE-ê de nîne. Şeş tîp (32-37) di AKE-yê de hene ko hevtayên wan di AKL-ê de tune ne. AKE ferqiyê naxe navbera ”î” û ”y”-yan û ”u” û ”w”-yan.
5. AKE her ji destpêkê ji bo bersivdana daxwaz û pêwîstiyên soraniyê hatiye çê kirin. Bo nimûne, tîpa 37-ê (”ll”) ji bo nivîsandina kurmanciyê ne pêwîst e. Herweha, tîpa 10-ê (”h”) li nik soranînivîsan bi tenê li destpêk û hindurê peyivan, lê ne li dawiyan wan, bi kar têt çunkî, wek ew dibêjin, bêjeyên ko bi ”h”-yê xelas dibin di zarê wan de nînin. Cidahiya navbera konsonantên hewadar û nehewadar (wek /ç/-a ”çêlek”-ê û /ç/-a ”çar”-ê) ya ko di kurmanciyê de heye di tîpên AKE-yê de nehatiye nîşan kirin ji ber ko ew cidahî di soraniyê de nîne.
6. AKL ji destpêkê ji bo nivîsandina kurmanciyê hatiye afirandin. Lê, ev alfabe hemû dengên ko di kurmanciyê de tên bihîstin nanimîne. Dengên hewadar û nehewadar (yên ko behsa wan di niqteya 5-ê de hatiye kirin) û /r/-a sivik û ya şidyayî jêk nehatine cida kirin. Herweha, tîp ji bo dengên ko ji zimanên samî (wek erebî, aramî, siryanî) ketine kurmanciyê nehatine afirandin.
7. Piraniya tîpên AKE-yê xwedî çar şikil in. Hilbijartina şikilê tîpê jî li gor cihê wê di peyivê de têt guhortin. Hinek tîp bi yên li pêş xwe û yên paş xwe ve tên girê dan. Hindek jî bi tenê bi yên berî xwe ve dinûsin. Çawaniya bihevregirêdan û nenûsandina tîpan, ji bilî duyan (6 û 32 di cedwelî de), li ser bingehê bikaranîna tîpên erebî hatiye ava kirin. Bo nimûne, divê ”e” di hevoka ew fîl e de bi peyiva ”fîl” ve bête nivîsîn çunkî ev tîp, li gor tîpsaziya erebî, bi tîpa pêş xwe ve dimîne heger ew tîp ji wan be yên ko bi tîpa paş xwe ve têne girê dan. Qaîdeyên tîprêzkirina erebî ji wê ya ko di nimûneya me de ye gelek aloztir in. Ev terzê aloziyê di tîpsaziya latînî de nînin. Tîpên AKL-yê, wek di cedwelî de diyar in, xwedî du awa ne. Ew yan hûr yan gir in. Hemû tîp dikarin bên ba hevdu, lê hîç ji wan bi ya ne li pêş xwe ne jî li paş xwe ve nazeliqe.
8. Rêzkirina tîpên AKL-yê, ji A-yê heta Z-yê, li gor rêzkirina wan ya latînî (romanî) ye û ya AKE-yê şopa alfabeya erebî digire.
9. Nivîsandina peyivan bi AKE-yê li nik behdîniyan tevlihev e. Bo nimûne, peyiva ”mû” dikare bi çar forman, ”mû”, ”mwî”, ”mu” û ”mî”, bête dîtin. Ev tevlihevî jî ji ber nebûna standardê rênivîs û vekîtê peyda bûye.
10. Çunkî tîpên hûr û gir di AKE-yê de nînin, navên kesan û cihan ji peyivên dî nahên cida kirin. Ev gelek caran dibe sedemê tevliheviyê.
Kurmancên ko ne ji Îraq û Îranê ne bi sîstema AKE-yê nanivîsin û kêm ji wan dikarin tekstên bi wê alfabeyê nivîsandî bixwînin. Kurmancên Behdînan ji tîpên latînî hez dikin û hewil didin xwe hînî nivîsandina bi AKL-yê bikin. Ji ber ko ew fêrî qaîdeyên tîprêziya alfabeya erebî bûne, şaşiyên wek nivîsîna navên kesan û cihan bi tîpên hûr û hwd. di tekstên wan yên bi AKL-ê nivîsandî de peyda dibin.
[Dom dike]
|
