STOCKHOLM, 18/1 2006 — Herçiqas li ser gotina dîalektê lihevkirineke mişterek di nav zimanzanan de tune be jî hin tiştên mişterek hene. Ji ber hoyên cuda di nav zimanekî de dîalekt çêdibin. Yek ji wan zimanan ko dîalektên wî hene, kurdî ye. Bi kêmasî sê dîalektên berbiçav hene. Kurmancî, soranî û zazakî. Kurmancî li herçar parçeyan tê axaftin; soranî li Kurdistana Îraqê û Kurdistana Îranê, zazakî li Kurdistana Turkîyeyê. Li ber destê me lêpirsîneke zanistî nîne, lê bi qasî ko mirov kare texmîn bike, sedî 70-75ê kurdan kurmancî, sedî 6-8 zazakî, sedî 10-15 jî soranî û yê mayî jî dîalektên din diaxifin…
Divê em hisî tevnegerin û rastîya xwe û civata xwe aşkere destnîşan bikin da ko di çareserkirina probleman de sergêjî peyde nebe. Îro kurdên zazakîaxêf, kurmancîaxêv û soranîaxêv û kurdîaxêvên dîalektên din ji hev bi giştî fam nakin. Li vir ez behsa kesên xwende û kesên ko serê xwe bi hînbûna dîalektên din ve êşandine nakim. Heke mirov rewşa kurdan ya heyî bîne ber çavên xwe, bi fikra min ev ne tiştekî anormal e. Ji lewre jihevfamkirin wisa ne hêsa ye welew ko mirov bi yek zimanî jî biaxive. Herwisa her dîalekt di nav xwe de xwedî dîalektan e ko kesên bi van dîalektan diaxifin ew jî baş ji hev fam nakin.
Ez ê li vir çend nimûneyan bidim. Wek tê zanîn swêdî, norweçî û danmarkî sê zimanên cuda ne û sê dewlet û milet in. Yekî swêdî kare bi yekî danmarkî an jî norweçî re rûne û sohbetê bi yekî ji van hersê zimanan bike. Ev tişt ji bo hersê zimanaxêvan jî welê ye. Lê yekî swêdî ji axaftina yekî swêdî ko bi dîalekta Alvdalsmal, Jamtska û Gotlendska diaxêve zû bi zû fam nake an jî qet fam nake. Yanî swêdîyek ji zimanên cîranan fam dike, diaxive, lê ji dîalektên zimanê xwe fam nake. Nimûneyeke din jî norweçî ye ko îro li Norweçê du dîalektên norweçî wek resmî hatine qebûl kirin û bi herdu dîalektan jî di dibistanan de perwerde dibe, kitêb tên çap kirin û xwendin.
Dîalektên swêdî li dibistanan nayên xwendin yanî ne zimanê perwerdekirinê ne; lê yekî xwende bi hêsanî ji norweçî û danmarkî fam dike ji ber ko norweçî û danmarkî him pir nêzî zimanê swêdî ne, him jî çi bi niviskî çi bi zindî bi wan re têkilî danîn hêsa ye.
Nexwe meseleya ziman, dîalekt, mîlet, jihevfamkirin û nefamkirin ne welê hêsa ne ko mirov ji bo wan qalibekî dayne û yên lê bên û yên neyên tesnîf bike û ji nav meseleyê derkeve.
Kurmancî, soranî û zazakî û kesên kurd yên ko bi dîalekt an jî devokên din diaxivin tevan ji xwe re gotine û dibêjin kurd û navê welatê xwe jî Kurdistan dizanin.
Helbet ji bo yekî soranîaxêv, kurmancîaxêv an jî zazakîaxêv pir xweş û hêsa ye ko dîalekta wî bibe zimanê resmî. Lê ya girîng yekî soran, kurmanc an jî zaza çiqasî amade ye ko dev ji dîalekta xwe berde û yeke din qebûl bike, di maneya ko ew dîalekt bi tenê bibe zimanê resmî?
Ez bi xwe ne bawer im ko yek ji wan jî bi dilxweşî vî tiştî qebûl bike. Mirov gava ji dêya xwe dibe, ziman an jî dîalekteke ziman hîn dibe û ew tişt ji bo hestên insan dibe nasnameyek, devjêberdan welê ne hêsa ye.
Îro realîteya me ew e ko em du alfabeyan, çend dîalektan him devkî him jî nivîskî bi kar tînin. Bikaranîna alfabeyê û biryardayîna vê an jî wê alfabeyê karekî teknîkî û sîyasî ye û bi îmkanên praktîzekirinê ve girêdayî ne. Ji lewre çênabe ko mirov bi darê zorê çareser bike. Ji xwe îmkanên vê yekê jî nînin. Divê rê li ber geşbûna dîalektên kurdî neyête girtin û bi mentalîteya yek milet, yek ziman, yek dîalektê li meseleyê nenihêre. Li Kurdistana Îraqê problemeke kurdan bi erebî, turkmenî, kildanî û asûrî re nîne; dê pir ecêb be ko dîalekteke zimanê xwe bikin problem û pêşî lê bigirin. Herwisa ji bo parçeyên din yê welatê me jî welê ye.
Nexwe divê kurdî bi dîalektên xwe ve geş be, xurt be û bi hev ve bikemile. Bi fikra min rêlibergirtin an jî kuştina yek ji wan dîalektan kuştina parçeyek ji kultur û civata kurdan e. Ya girîng azadîya milet û welatê kurdan e, gava ev pêk bê, welatê me têra hemî kurdan dike da ko serbest bijîn. Herçî meseleya yekbûna ziman e, divê em wê bispêrin rojên pêş da ko bê zordarî û bi têkelbûn, bi hev ve kemilîn, perwerde û bi geşbûn û pêşketina bajarvanî û civatê re yekîtîya ziman bi awayekî xurustî pêk bê.
Ji hêla din de gelek nimûneyên sîyasî yên dewletan hene. Li Îspanyayê îspanî, katalan û bask hene; li Swîsreyê, çar grûbên etnîkî û zimanên cuda û resmî hene, li Hindistanê zêdeyê deh zimanên resmî hene, li Afrîkaya Başûr hakeza zêdeyî deh zimanên resmî hene, li Norweçê wek me li jor jî got, du dîalektên resmî hene, li Fînlandayê du zimanên resmî hene, li Kanadayê du zimanên resmî hene…
Ji lewre divê mirov li gorî rewşa xwe ko li maf û daxwazên însanî digunce û nabe sebebê têkbirina kultur û jiyaneke zindî ya xelkî, bi rêyeke demokratîk, bi sebir û tolerans li meseleyê hûr bibe û çareser bike. |
