DIHOK, 6/11 2005 — Hilbijartina serkomariya Îranê ya 2005-an wekî paşveçûnekê ji bo reformîstan li Îranê dihête nirxandin, lê di rastiyê de ev hilbijartin bû nuqteya dawî ya tevgera rerformê ko bi hilbijartina Mihemed Xatemî di sala 1997-an de hatibû destpêkirin. Encama hilbijartinê bi eşkereyî nîşan da, ko dengê kesên ko bawerî bi reforman hebû neketin sindoqên dengan. Kandîdê moderat Haşimî-yê Refsencanî û yê konservatîv Ehmedînejad – ya îronîk, herduyan di kuştina serekê kurd Dr. Ebdurehman Qasimlo de dest hebûn – çûn dewra duyem ya hilbijartinan, lê Ehmedînejad bi piranîyeke berbiçav hilbijartin qazanc kir û rê di ber pêvajoya reformê de ji bo paşerojeke nediyar girt.
Demokrasiya lîberal bi aliyekî, qanûna esasî ya Îranê astengên ciddî li hemberî demokrasiya hilbijartinî jî radixe. Sîstema teokratîka Îranê di dulayentiya konseptên serweriyê di qanûna bingehîn de hatiye mucessemkirin. Têgeha serweriya gelêrî di destûra Îranê de bi navgînê hilbijartinên azadane yên parlament û serokomariyê hatiye terîfkirin. Ev têgeh bi têgeha serweriya îlahî re, ko bi wasiteya Wilayet-a Feqîh dihête derbirînê, ketiye pozîsyona cebheyî. Paralel digel vê yekê Şûraya Nigehban (Konseya Zêrevan), ko bi awayekî keyfî kandîdên neligor hezf dike yan qanûnên nû ko ji aliyê parlamentê ve dihête teswîb kirin, red dike tevî saziya navcîtiyê, ango Şûraya Mesleheta Nizamê, ko diviyabû bi awayekî bêlayen di navbera parlament û Konseya Zêrevan de navcîtiyê bike, ketine bin domînansa meleyên şîî de. Herçî Quweya Qedaiye (dadgerî) ye, anegorî konstîtusyona ko bingehê wê şerîet e, bi temamî ji meleyan pêk hatiye û bi awayekî dramatîk pêşî li medya û çapemeniyê girtiye.
Bêyî reformên konstîtusyonel (destûrî) hewlên reformkirina demokrasiya felcbûyî ya Îranê dê vala derkevin. Di rewşa herî qenc de, hilbijartinên serkomarî û parlamentê, wekî peryoda serkomariya Xatemî ko bi dewreke kurt ya parlamenteke reformxwaz re hevdem bû, dikarin azadane pêk bihên, lê bi rexma hindê ne saziya serkomariyê, ne ya parlamentê, çi bi tenê çi bi hev re nekarîn, proseya reformê bigihînin armancê. Ji ber ko serweriya gelêrî ko di hilbijartinan de hatibû diyarkirin dîsan nekarî kospên ko serweriya ilahî (wilayeta feqîh) danîne ser rêya demokrasiyê ji holê rabike. Demokrasiya îranî, ji bilî nivîşkaniyê, di pratîka du sê hilbijartinên dawî de, bi bikaranîna çend bijareyên muhtemel, gihîşte nuqteya xetimandinê.
Di maweya serkomariya Xatemî de hin reformxwazên kurd jî birrek daxwazên sînorkirî raber kirin, ji kîjanan ya herî gring, bi amaje li madeyên 15 û 19 ên qanûna esasî ya Komara Îslamî, piyadekirina perwerdeya kurdî di xwendegehan de bû. Wekî gelek dulayentiyên destûra Îranê, ev her du made di nakokiya dîrekt de bi têgeha bajarvantiyê re di destûrê de ne. Jiber ko nosyona bajarvantiyê li Îranê xwedî zanavekî etnîk e û serçaveya wê, etnîsîteya fars e.
Hêmanê farsîtiyê di hilbijartina dawî de hîn bêtir hate cext kirin. Sawa desttêwerdana biyaniyan (bixwîne Emerîka) bû çavkaniya gurrkirina nasyonalîzma fars û gelek hilbijêrên fars, ko renge alîgirê reformxwazan bûn, motîve kirin ji bo ”yekîtiya neteweyî” li dor kandîdekî çember vedin û bêyî serinc li paşxana siyasî, wî ji bo peryoda pêşiyê hilbijêrin. Berovajî vê tendensê mirov hest bi hişyariya nasyonalîzmên neserwer dike, ko ji şkesta reforman bêhêvî bûne. Vê kategoriyê li şûna ”yekîtiya neteweyî” bala xwe da maf û azadiyên neteweyî û ji lewre bi granî hilbijartin boykot kir; bi vî minwalî hilbijartina sala 2005-ê ya serkomariyê li Îranê eşkere tendensên derizîna ”yekîtiya neteweyî” nişan dan. Gelê kurd, ko bi granî polîtîze ye, dikeve vê kategoriyê, herçend ko reformxwazên kurd daxwaza beşdariya xelkî di hibijartinê de kiribû. Lê bêyî nasîna zanavê neteweyî yê kurd di çarçoveya destûra Îranê de û garantîkirina wî bi tedbîrên dewletê, hemû hewlên reformxwaziyê ji aliyê kurdan ve dê pûç derkevin, çawan ko pevçûnên hêzên asayiş û girseyên kurd di mehên dawî de derbirrê înkara zanavê neteweyî yê kurdan bû.
Digel tevgera neteweyî ya kurd li Îranê, nasyonalîzmên neserwer ên din jî pozîsyonên xwe ber bi pêşde birine. Tenê bijareya ko dikare rê li jihevçûnê bigire û yekîtiyê li Îranê ragire tetbîqkirina prensîpên demokrasiya lîberal û desantralîzekirina serweriyê (hakimiyet) ye. Pêdiviya vê bijareyê jiholêrakirina serweriya îlahî (wilayeta feqîh), jinûve terîfkirina nosyona bajarvantiyê û îtiraf bi hebûna çendîn zanavên neteweyî û etnîk di nav sînora Îranê de ye. |
