Dilo bêje Kemal Fewzî tu kanî?
Tu dilxweş be, bi van rojên ciwanî
Dizanim ko divî wextî tu rabî
Welatê me ji xwînrijan cida bî.
Cîgerxwîn
DIYARBEKIR, 4/6 2005 — Kemal Fewzî di sala 1891-92 de ji dayikê dibe û bi eslê xwe ji qeza Hîzanê ya Bedlîsê ye. Ji malbateke mihterem û navdar e. Navê bavê wî Reşîd e û bavê wî demeke dirêj sawcîtî kirîye. Kemal Fewzî ji sê zarokên lawîn yek bû û yek jî xûşka wî hebû. Di 13 salîya xwe de bo xwendinê ji welatê xwe dûr dikeve û bo xwendina Mektebê Herbîye diçe Estenbolê. Di sala 1912 de bitevî şerê Balkanan dibe, di wî şerî de birîndar dibe û ji ber seqetiya xwe teqawît dibe.
Kemal Fewzî di tezeyîya jîyana xwe da dest bi nivisîna helbestan dike û di helbestên wî yên destpêkî de hesreta dûrketina ji malbat û welat û evînê tête honandin. Her weha ji ber ko di Mektebê Herbiyeyê de dixwend, propaganda îtihatçîtî ya wê demê tesîr li wî jî dike. Lêbelê beşdarbûna wî ya di Şerê Yekemîn ê Cîhanî da wî diguherîne. Bêguman ev guherîn di jîyana wî de dibe sedemê destpêka pêvajoyeke nû; tekoşîna azadî û serxwebûna miletên di bin nîrê Împeratorîya Osmanî de, pirr tesîr li wî dike, ko heman tiştî bo miletê xwe jî rewa bibîne û pêk bîne.
Piştî vê pêvajoyê, êdî ew ne Kemal Fewziyê berê ye, pêra fikra netewî ya kurdî peyda dibe û êdî ew pêşeroja xwe di nav pêşeroja miletê xwe de dibîne û deng li wan dike dibêje: “Hûn çi qas lez ji rêya zerarê vegerîn ew qas bikar e, eger hûn vî karî di gavekî leztirîn de pêk neînin, dê qirnên(neslên) dahatû ji we pirs bikin: çavê we kor û guhê we kerr bû?” Ji wê şûnde, di jîyan û mejîyê Kemal Fewzî de, êdî fikra netewî û doza Kurdistanê dibe serekê her tiştî û bedêla doz û armancê weha tîne ziman “bila yên fanî ji mirinê bitirsin, lewra ew bo min ne tiştek e!”.
Kemal Fewzî dibe endamekî çalak ê Cemiyeta Tealî ya Kurdistanê. Hem karûbarê katibîyê û hem jî digel Menduh Selîm mesûliya rêvebirina xebata çapemenî digre ser milê xwe. Her weha bi nikila qelema xwe ya tûj û bihêz, di rûpelên kovarên wekî Rojî Kurd, Jîn, Kurdistan û wd. de bûbû tercumanê armanc û daxwazên miletê kurd. Cûr bi cûr nivîsên wî di ev kovaran de hatine weşandin. Kemal Fewzî di nivîsekî xwe da sedsala bîstan wisa tarîf dike: “Di vê sedsalê da her çi qas ji aliyê şarezayî û teknolojîyê ve, ji alîyê zanistî û sinayîyê ve berhemên herî zîrek hatibin afirandin jî, lêbelê sedsala bîstan bi wijdana xwe her daketî ye, guhê wî kerr û çavê wî kor bûye”.
Piştê ko Cemiyeta Tealî ya Kurdistanê ji ber lênêrînên cûda yên wekî muxtariyetîxwazî(ku serkêşiya vê lênêrînê Seyid Evdilqadir dikir) û serxwebûnxwaziyê di 27-ê Sibata 1920-an da jihev bû, Kemal Fewzî di rêza serxwebûnxwazan da cîyê xwe girt. Ev grup di serokatiya Emîn Elî Bedirxan da bi navê “Kurd Teşkîlatê İctîmaiya Cemiyetî” komeleka nû damezrandin. Ev komele ji bo piştgirî û peywendiya bi Şêx Mehmûd Berzencî re, heyetekî dişîne Başûrê Kurdistanê ko têde Xelîl Rehmî Bedirxanî, Mistefa Paşa Yamulkî, Kemal Fewzî û Mewlanazade Rifat cî digirin. Her weha têkilîyên Kemal Fewzî û Simko jî çêdibin û şeş mehan li cem wî dimîne. Ev grup heman demî bi navê demokratên kurd jî têne nasîn û di damezirandina “Kurd Millet Fırkasi/Partî Milletê Kurd” da jî cî digrin. Piştî ko ev partî ji alîyê hikumetê ve tête girtin, bi serokatiya Necmedîn Huseynî “Partî Demokratî Kurd” dadimezrînin.
Jiyaneke çalak a kurt û tekoşînekê bêrawestan û rêxistinî; dema ko Kemal Fewzî tête girtin, xortekî sîh û pênc salî ye. Li gor rojnamevanê rojnameya “Vakit” a tirkî Naşit Hakkî, Kemal Fewzî di navbera çar cendirmeyên nizekirî(singûlî) de anîn nav hola mehkemê. Rojnameya “Vakit” behsa parastineke dirêj a Kemal Fewzî dike, lê tenê qismekî piçûk jê diweşîne. Piştî mehkemekirineke sembolîk, ji bo Kemal Fewzî û hevalên wî Bavê Tûjo, Hecî Axtî, Seyîd Evdilqadir û Mihemed Tofîq ceza îdamê tête birrîn. Kemal Fewzî û hevalên xwe di 27 Gulana 1925an da li şefeqa sibê da li ber mizgefta Ulu Camî têne darvekirin.
Kemal Fewzî wek roşinbîrekî şoreşgerê netewî, rêxistin û tekoşîna berdewamî wek terzekî jîyanê ecibandiye. Ew hem xwedî qelemekî jêhatî û hem jî şoreşgerekî çalak bû. Ji bo vê yekê Zinar Silopî(Qedrî Cemîlpaşa) dibêje: “Hikumeta Tirk tehlûka agirê geş û pîroz ê netewî yê di ruh û qelema wî da têgehiştibû. Lewra darvekirina wî ji ber zulmê bû. Kemal Fewzî, şexsiyetekî cesur û xwedî hamîyet bû, ji bo mileta xwe ji ti fedekarî û xizmetê re xwe paşve nedida. Divê hemû kurd vî zatê şoreşgerê fedekar birêzdarî bîne bîra xwe û ji xwe ra wek mînak qebûl bikin.”
Li gor gotina Nûrî Dersimî, “piştî biryardana îdama wî, hukmê darvekirina wî kurdperwerî sê roj tête derengxistin, ji bo ko bêtir eziyet bidinê. Di van sê rojên tije ezab da, xûşka wî tête hevdîtina wî. Ew keça kurd bi tevî hemû dilşewatiya xwe, dixwaze birayê xwe teselî bike û bibîrhanîna gotineka pêşiyan jê xatir dixwaze û dibêje “berxê nêr, ji bo kêr.”
Kemal Fewzî di deqîqeyên herî dawî yên jîyana xwe da li meydana Ulu Camîyê û li ber lingên sêdaredanê û di bin ronahîya asoya sipê da deng li bêdengiya Diyarbekira şewitî dike û dibêje “Kurdistan wek bihûşt e û ya me ye, xwedîyê malê em in, kî çi dibêje bila bêje, emê dîsa têkevin hundir, ti hêzekî nikare li hemberê vê yekê bibe asteng, lewra ew yê me ye.” |
