HEWLÊR, 1/8 2013 — Paşeroja welatên Rojhilata Navîn geş bi ber çavan nahêt. Dikarim bibêjim ko ji piştî şerrê cîhanî yê duyê heta niha qet rewşa herêma Rojhilata Navîn weha xerab nebûye. Welatên mezin yên herêmê yek li pey yê dî ber bi dalengiyanê diçin.
Diravê Îranê di heyama 30 salan da 600 qat bêbiha bûye. Zengîntirîn xelkê Tehranê jî bihurandina çend rojekan li Hevlêra tozgirtî wekî bûna li cadeya Şanz Elîzeya Parîsê dihesibînin. Difina Misrê di tozê da hat gevizandin. Sûriye bû goma xwînê. Îraq bû teratînka debabe û tankên rojavayiyan bi rengekî ko toza biyavanên bê avên Îraqê heta Meşhed û Işq Avayê jî çû. Erebistana Seûdî bi perwerandina rih-bihostên bê sinbêl ve li Çeçenistanê, Efxanistanê Kurdistanê, Pakistanê û gelek stanên dî ve hat mijûlkirin.
Libnan ji xwe ji zû ve ye cihê pozbilindên kilox vala ye ko her kolaneka Beyrûta wê ji bo xwe hukmetek e. Lîbîya ya ko her nebe zikê xelkê wê têr bû bû pê-tirranka qeşmerên eşîran. Tirkiye careka dî bû "heyte" yê deverê, heta ko ew jî bi derdê cîranên xwe biçe. Kurdistana mezin jî her xewnek bû, lê niha bi pênên ko kurdên bajarperês bi xwe li kêlekên wê didin hindê dî ji ber çavan wenda dibe.
Lê, tiştê herî balkêş ew e ko pirranîya bi nav "rewşenhzir"ên herêmê bi kûrahîya birîna xwe nehesiyane. Ew nizanin ko çiqas bi paş ketine.
Dema li destpêka sedsala bîstê rojavayî (pirranî inglîz) hatin herêma me, li çav herêmê gelek pêşketî bûn. Ew zêdetirî sed salan bû ko şoreşa pîşesaziyê li wan welatan dest pê bûbû. Di warên zanistan da kesên wekî Darwîn, Bohr, Lavaziyê, Avogadro, Kox, Pasteur, Marie Curie, Thompson,... hebûn. Di felsefeyê da kesên mîna Kant, Hegel, Marx, Descartes, Nietzsche, Hobs, Hume, Lock, Mill... hebûn. Di mûsîqayê da kesên mîna Beethoven, Mozart, Wagner, Straus, Chopen... hebûn. balafir hebûn, gemî yên hilmê hebûn, kîmyaya nû hebû, radiyo hebû, telegraf hebû,...
Wê demê Silêmanîya Şêxê Hefîd jî mîna pirranîya herêma Rojhilata Navîn hêşta gundek bû ji gundên dema Teymûrê Leng. Hêşta gustîla tiliya şêxan cîhan ser-û-bin dikir. Dema kurdê hejarê hêşta xeyala wî kerekê bargîn bû didît ko balafirrên inglîzan, ew barê asin û agirî bi ser wî da dibarandin dibê xwe çend paşmayî dîtibe?
Lê rewşenhizirê niha yê Kurdistanê ji gundîyê dema Şêx Mehmûdî jî paşkevtîtir e. Jiber ko nizane pêşketina Fransa û Berîtaniyaya salên 60 an li sedsala bihurî li çav pêşketina niha ya wan welatan gelek ji paşdamana Kurdistana dema Şêx Mehmûdî li çav pêşketina wê demê ya inglîzan mezintir e. Pêşesazî û zanistê niha yê rojavayiyan li çav salên dûmahiyê ji sedsala bîstê wekî balafirrên ingilîzan li çav kerê seqetê gundî yên Kurdistanê li dema şerrê cîhanî yê yekê ye.
Lê mixabin ko rewşenhizirên me, siyasetvanên me, berpirsên me vê nizanin. Di paşerojeka nêzîk da, em dê baca vê paşdamana xwe bidîn.
Herêma me nizane ber bi kîderê ve diçe. Rêjeya xwendinê ji rêjeya xwendina welatên Ewropayî li sedsala 18ê jî kêmtir e. Tîraja pirranîya kitêbên ko li Kurdistanê çap dibin di navbera 500 heta 1000ê da ye. Ev hijmar ji hijmara kitêbên ko li sedsala 18 û 19ê jî li Ewropayê çap dibûn kêmtir e. Jibo nimûne, dihêt gotin ko li sala 1759ê tenê di heyvekê da zêdetir ji 20 000 (bîst hizar) daneyan ji kitêba Kandîd ya Voltaireî hatin firotin. Rewşa welatên dî yên herêmê jî gelek ji rewşa me baştir nîne.
Hemî şirove şiroveyên ji derveyî herêmê ne. Eger rojnameya New York Timesê bi xerabî behsa şoreşa xelkê Kongoyê li Efirîqayê bike, hemî rojnamevan û siyasîyên me jî bi xerabî behsa wê dikin. Eger Associated Press bi başî behsa serokkomarê nû yê Koreya Başûr bike, rewşenhizirên me jî pesnên wî didin.
Ev derd kevintir e. Li sedsala bihurî, dema me li hemî Kurdistanê bingehekê polîsî nebû ko çaresera kêşeyên xelkê kiriba û şerrên navbera xelkê li ser destê şêx û axa û mela û eşîretan dihatin çareser kirin jî, komonîst û rewşenhizir û "efendî" û xwendeyên welatê me li goreyê bîrdozên siyasî yên rojavayî bi awayekê neyînî behsa şêxan û melayan û eşîran dikir. Hêşta jî ew tênegehiştine ka şiroveya dirist jibo meseleya eşîrîniyê çi ye. Jiber ko karbidest û rewşenhizirên çep û komonîstên duhî, îro wasiteyên eşîretî dikin û dîwanên serokeşîr û kevnecaşên berê bi rewac diêxin.
Eger gengeşeyeka wekî wê li Ewropayê hebû jiber rewşa siyasî-civakî ya wêderê bû. Lê kolke rewşenhizirên me nedizanî ko li destpêk û heta bibêje dawîya sedsala bihurî jî rewşa Kurdistanê rewşek bû ko sîstema şêxatî û eşîretiyê parêzvanî ji hebûn û mana kurdan û Kurdistanê dikir. Lê niha, 20 salan piştî hebûna hukmeteka Kurdistanî jî dema hêşta arêşeyên civakî li şûna wê ko li dadgehan û li bingehên polîsan ko nûnerên civaka medenî û sîstema nû ya birêvebirina siyasî ne bihên çareser kirin diçin ber destê lîjneyên komelayetî yên ser bi hizbên siyasî nîşana wê ye ko kolke rewşenhizir û çepî û komonîstên me tenê wekî zarvekirin û model behsa xerabî ya wan sîsteman dikir. Niha ko me hukmeteka Kurdistanî heye û dibê yekîneyên fermî yên vê hukmetê dewrê xwe yê rêvebirinê bigêrrin, partîyên Kurdistanî û karbidest naxwazin û berjewendîya xwe di paşdamana civakî da dibînin.
Ev şiroveyên bê têgehiştina meseleyê niha jî hene. Jibo mînak, vê dawiyê li Misrê hilbijartinek çê bû, baş an xerab hilbijartinek bû. Partiyeka siyasî ko ne partiyeka şevek û rojekan jî bû serkevtîya wan hilbijartinan bû. Paşê bi şaşî an bi diristî xelkek pê hesiya ko di hilbijartina xwe da jîr nebûne û kesek hilbijartine ko nedibû hatiba hilbijartin. Lê paşê wan çi kir?
Ko daxwaza hemiyan demokrasî be, divêt xelk bizane ko demokrasiyê jî binema û rêsa û qanûnên xwe hene. Hema her nebe ew qanûn bi qasî qanûnên futbolê hêjayî rêzigirtinê ne. Dema di sîstemeka demokratîk da kesek bi hilbijartinan dihêt ser kursîka desthilatê, divêt her bi hilbijartinan jî bihêt ladan. Vavarto anko istisnaya vê rewşê ew e ko gendeliyeka mezin, şermezariyeka mezin an bê-qanûniyeka mezin bike û bi rêyên qanûnî yên wekî parlemanê an dadgeha bilind ya parastina qanûna bingehîn bihêt ladan.
Lê li Misrê lîstikeka siyasî ya gelek tirsnak hat lîstin. Xelkê ko bi tilîliyan û çepleyan fêrbûbû Husnîyê Mubarek ji ser desthilatê dûr bikin, vê carê jî ketin nav cadeyan û sîstema nemehayî û nazika demokratîka welatî dalengand.
Ya ez dixwazim bibêjim ew e ko eger Morsî baş be an xerab, ferq nake. Divêt ew bi rêyên demokratîk hatiba ladan. Niha kî di hilbijartinên bihêt da bi ser bikeve jî, û bi rewayî û bi mafê xwe jî bi ser bikeve, Morsî û alîgirên wî dikarin deh hizar kesan bînin ser cadeyan û hema dirist wekî neyarên xwe daxwaza ladana wî bikin. Ev lîstik ne lîstika aqilan e û ne jî demokrasî ye.
Li Kurdistanê jî hêzeka rikebera desthilatê heye ko dibêjinê opozîsyon. Wan jî du salan piştî pişkdarîya di hilbijartinan da, bi fîtika hindek hêzên derve (ji Berîtanyayê heta hêzên herêmî) xwest ko bi "siyaseta cadeyê" hukmeta Kurdistanê biherrifînin. Mixabin ko kesên ko dijberî wan xwenîşandanên Berderkê Serayê bûn, niha piştgirîya ladana Morsî bi "siyaseta cadeyê" dikin. Eger karê xwenîşanderên Berderkê Serayê ko daxwaza ladana hukmeta Kurdistanê dikir karekê nerewa û neqanûnî bûbe (ko bi rastî jî wesa bû), divêt mirov îro jî bibêje karê wan kesên ko li Meydana Tehrîra Qahîreyê kom bûbûn û daxwaza ladana Morsî dikir karekê nerewa û neqanûnî dikir.
Ne jiber wê ko hukmeta Kurdistanê an hukmeta Birayên Bisilman li Misrê hukmetên baş û bê kêmasî bûn, lê ji ber wê ko demokrasiyê rê yên xwe û rêbazên xwe hene. Çend kesek, bila bibin sed hizar jî, nikarin her roj û bê hilbijartin daxwaza ladana hukmetên hilbijartî bikin. An divêt bihêt gotin ko ew hilbijartin wekî yên dema Seddamî kartûnî û nerewa ne, an jî divêt bi rêyên demokratîk anko hilbijartinên nû û sîstema perlemanê an dadgeha bilind ya parastina qanûna bingehîn arêşe bihên çareser kirin. Her partiyeka siyasî ko tenê 5 ji sedê ji dengên xelkê jî hebin dikare 10 hizar kesan biîne ser cadeyan. Paşê hûn bibêjin min hilbijartin çi ne? Parastina binemayan pêngava yekê ji parastina demokrasiyê ye. |
