HEWLÊR, 20/1 2011 — Dîroka alfabe û rastnivîsîna kurdiyê serhatiya bizava veqediyana ji ebcediya erebiyê ber bi alfabeyeka denganî anko fonemîk e. Alfabeya erebî wekî hemî alfabeyên zimanên samî alfabeyeka ebcedî bû, anko tenê dengdar (konsonant) bi wê alfabeyê dihatin nivîsîn û dibê ji meşa axivtinê û ji hevokê bihatiba zanîn ka peyv çawa bihên xwîndin.
Li destpêkê, bizava rastnivîsîna kurdiyê tenê zêdekirina çend dengdarekan li alfabeya Erebî bû. Hindek pêngavên pêşîn di vî warî da ji aliyê farisan ve hatibûn havêtin. Jibo nimûne farisan /p/, /ç/, /j/ û /g/ li alfabeya erebî zêde kiribûn. Paşî, wekî diyar, berî sedsala 19ê kurdan tîpek jibo dengê /v/yê jî li alfabeya erebî zêde kir. Lê di hemî nivîsînên kurdî yên berî sedsala 20ê da mirov çi nîşanekê ji danana dengdêrên kurdî nabîne (rewşa nivîsîna farisiyê heta niha jî her wesa maye). Dengdêrên kurdî yên ko bi dirustî dihatin nivîsîn ev bûn: /a/, /î/.
Di alfabeya erebî da tîpa ko jibo dengê /î/yê dihat bikaranîn wekî dengdara /y/ê û wekê dengdêrên /î/ û /ê/yê jî li kar bû. Tîpa ko jibo dengê /w/ê dihat xebitandin, jibo dengdêrên /u/, /o/ û /û/yê jî li kar bû. Bi awayekê dî herçar dengên /w/, /û/, /u/ û /o/yê tenê bi yek tîpê dihatin nivîsîn. Alozî hêşta zêdetir dibû ko carina dengê /u/yê, mîna zemmeya erebî hema her nedihat nivîsîn an wekê diyakrîtîk anko nîşanekê li ser dengdara pêşî xwe dihat nîşa dan.
Dengdêra /i/ê nedihat nivîsîn, an xerabtir ji vê, carina bi şaşî wekê dengê /î/yê dihat nivîsîn. Wek me bertir jî got, dengdêra /ê/yê jî mîna /î/yê dihat nivîsîn.
Li şûna nebûna van hemî tîpan, bi rêya alfabeya erebî û bi rêya peyvên qerkirî ji erebiyê, tîpên ko jibo nivîsîna dengên taybetî yên zimanê erebiyê dihatin bikaranîn jî kevtin nav nivîsîna kurdiyê. Li berahiyê ev tîp li goreyê dengzanî anko fonetîka kurdiyê dihatin bilêvkirin. Lê paşî, jiber zêdebûna xwîndewariya bi zimanê erebî û pîrozdîtina alfabeya erebî (bi sedema Qur-anê), ew tîp hêdî hêdî li goreyê dengzaniya (fonetîka) erebiyê hatin bilêvkirin. Eger bi xêra alfabeya latînî-kurdî mirov dikare carina behsa derkirina van dengan ji alfabeya kurdî bike, hema behskirina wê di Soraniyê da tiştekê ecêb û dûr ji behsan e. Îro, dema li Silêmaniyê navê “Heme”yî bilêvdikin, “h”ya wê ji ya erebî zêdetir gerûyanî ye.
Kêmasiyên alfabeya erebî jibo kurdiyê bi kurtî ev bûn: jibo çar dengên /w/, /û/, /u/ û /o/yê tenê yek tîp hebû, carina /o/ an /u/ jî her nedihatin nivîsîn û weka zemmeya erebiyê bi awayekê diakirîtîk dibiya hatiba dîtin. Jibo hersê dengên /y/, /ê/ û /î/yê tenê tîpek hebû. Li aliyê dî, dengekê mîna /s/yê bi sê tîpan anko bi 3 awayên cida dihat nivîsîn. Dengê /t/yê jî bi du awayan, dengê /z/yê bi 3 awayan û dengê /d/ bi du awayan.
Jiber van kêmasiyan, hêdî hêdî hizira nivîsîna dengdêran bi alfabeya erebî peyda bû. Wekê diyar jî li destpêkê tenê /e/ li alfabeyê hat zêdekirin. Ev zêdekirin jî, mumkin e ko cara pêşîn di farisiyê da peyda bûbe. Lê dengdêrên dî heta nîviya pêşîn ji sedsala 20ê jî nekevtin nivîsîna kurdî ya bi alfabeya erebî. Gevah û şahidên vê gotina min, hemî ew kovar û rojnameyên heta Kovara Hawarê ne. Ne di rojnameya dayik Kurdistanê da, ne jî di Jînê an Hawarê da, dengêrên dî yên mîna /ê/, /û/, /i/ û /o/yê nahên nivîsîn.
Di nivîsîna soraniyê da jî rewş herweha ye. Heta Zarê Kurmancî ya Mukriyanî jî ev dengdêr nînin.
Di alfabeya niha ya soraniyê da (ko li Behdînan jî bi wê dihêt nivîsîn), ev dengdêr hene: /a/, /e/, /ê/, /u/, /û/, /o/ û /î/. Hêşta çi nîşanek anko tîpek jibo /i/yê nîne. Gelek ji dengdarên erebî hatine havêtin. Ji 3 tîpên jibo nivîsîna degê /s/yê tenê yek maye. Ji du tîpên jibo nivîsîna dengê /t/yê, yek, ji 3 tîpên jibo nivîsîna dengê /z/yê, tenê yek, û ji herdu tîpên ko jibo nivîsîna dengê /d/yê dihatin bikaranîn jî tenê yek maye. Lê hêşta “H”a erebî û “eyna” erebî mane. Lê di gelek nivîsînên Kurdistana Başûr da, nemaze di nivîsên Behdînan da, hêşta hindek tîpên erebî yên mîan “sad" û “ta”yê dihên nivîsîn.
Bi ser vê hemiyê ra, wesa diyar e ko nivîsîna soraniyê di warê alfabeyê da rasterrê bûye, arîşe tenê arîşeyên rastnivîsînê ne. Herçend e ko carcar kesên mîna Hejarê Mukriyanî alfabeyên xweser yên taybetî jî jibo xwe çê dikin (binihêrrin ferhenga Henbane Borîne).
Rewşa Kurmanciyê bi peydabûna alfabeyên Latînî û Kirîlî li Soviyeta berê, û bi alfabeya Rehmetî Celadetî, hat guhartin. Li Soviyetê bizav jibo nivîsîna hemî dengên kurmanciyê hat kirin. Mirov dikare bibêje ko alfabeyên kurdên Soviyetê bi tivavî denganî anko fonemîk bûn. Di wan alfabeyan da, du tîp jibo nîşadana herdu dengên “k”yê, herdu dengên “p”yê, herdu dengên “t”yê û herdu dengên “ç”yê hebûn. Ev yek di alfabeya Celadetî da nîne. Herçind e ko Rehmetî Celadet di Hawarê da carekê behsa vê kêmasiya alfabeya xwe dike, lê çi bersiv jibo vê pirsê di alfabeya latînî-kurdî da nahên dîtin. Yek ji sedemên diyarkirina hemî dengên zimanê kurdî di alfabeya kurdên Soviyeta Berê da, mumkin e hebûna tîpên taybetî jibo wan dengan di alfabeya ermenkî da bûbe.
Bi her halî, alfabeya latînî-kurdî ya ko niha kurdî pê dihêt nivîsîn cidatiyekê naêxe navbera ker, bi ramana lawirê guhdirêj, û ker, bi raman kesê nebihîsa, û ker-î bi ramana perçeyî da. Dibê mirov ramana ker-ê ji hevokê an ji hewayê nîqaşê bizane. Jibo dengên dî jî weha ye.
Gelek kesan xwestiye, û hene yên ko niha jî dixwazin, guhartinan di alfabeya latînî-kurdî da çê bikin. Bi dîtina min ev hemî bizav ji xwe ne.
Nivîsîn li destpêka destpêkê awayekê lihevhatinê ye. Ko em kurd li hev bikin ko bi alfabeya çînî binivîsîn, alfabeya çînî jî dê bi kêrî kurdiyê bihêt, bila astengî û zehmetiyên wê alfabeyê jî hebin. HIndek ziman hene, mîna zimanên samî (erebî, Ibrî, aramî) ko ji ber nijar û pêkhata rêzimanî ya xwe jibo nivîsînê gelek hewcedarên dengdêran nîne. Hene yên ko dibêjin nivîsîna erebiyê bi alfabeyeka denganî ya mîna latîniyê dê nivîsîna erebiyê aloztir bike. Jibo mînak, dema elîf-û-lama danasandinê bikeve pêşiya peyvekê ko bi dengdareka “şemsî” (mîna /ş/, /s/, /d/, /t/, /z/, /r/, …) dest pê dike, lama wê (dengê /l/) nahêt bilêvkirin û li şûna wê dengdara “şemsî” dihê şidandin (anko muşedded dibe). Hene kesên ko vê mîna berbestekê di rêya nivîsîna bê-girê ya erebiyê bi alfabeyeka denganî dibînin. Pirraniya zimanên malbata kurdiyê jî, zimanên wekê avestayî, pehlevî û partî, bi alfabeyeka hema bibêje ebcedî ya mîna erebiyê hatine nivîsîn. Ew ziman bi alfabeya aramî an jî hindek guhartoyên wê alfabeyê dihatin nivîsîn. Lewma jî xwîndina hindek peyvên kevnar yên zimanê avestayî karekê gelek zehmet e. Lê dîsa jî ew ziman û heta niviya sedsala 20ê, kurdî jî bi wê alfabeyê dihatin nivîsîn û kêm-zêde xelkî ji hevdu difehmîn. Niha jî zêdetir lihevhatin çareya arêşeya me ye, ne çêkirina alfabeyên nû û kesokî.
Ziman hene (mîna zimanên inglîzî û fransiyê) ko alfabeya wan alfabeyeka etîmolojîk anko kokzanistî ye. Bi wê ramanê ko awayê nivîsîna peyvan gelek caran ne li goreyê bilêvkirina wan lê li goreyê koka wan peyvan e. Jibo mînak dema di inglîziyê da peyva jibo şevê piçekê dûr ji awayê bilêvkirina xwe ya inglîzî û piçekê nêzîkî awayê bilêvkirina wê di zimanê elmanî da dihêt nivîsîn nîşana wê ye ko berê di inglîziyê da jî ew peyv wekî /naxt/ ê dihat gotin. Di zimanê kurdî da jî, hatina peyvên qerkirî ji erebiyê û nivîsîna wan her bi awayê erebî diyar dikir ko koka wan peyvan ji erebiyê ye. Lewma lihevhatin jibo reng anko şiklê nivîsîna peyvan ji fonetîkbûn anko parastina awayê bilêvkirina wan giringtir e. Kurd bila li destpêkê liser awayên nivîsînê bi van alfabeyên heyî li hev bikin.
Her alafbeyeka zanistî û denganî (fonemîk) jî bi derbazbûna dem û salan mumkin e bibe alfabeyeka kokzanistî anko etîmolojîk. Sedema vê jî ew guhartin in ko di zimanê axivtinê da çê dibin. Axivtina ser devê xelkî bi sedsalan û hezar salan dihên guhartin û reşreşkên ser kaxezan û ser rupelan nahên guhartin. Verêja vê jî dê dûrkevtina nivîsîn û gotinê ji hevdu be. Çi qasî em sere xwe bi alfabeyeka denganî anko fonemîk ve biêşînîn jî ew alfabe nabe alfabeyeka hetahetayî.
Bi nihêrrîna min arêşeyên mezin yên nivîsîna kurmanciyê rasnivîsîn anko ortografî ye, ne alfabe. Lewma, bi hîviya Xudê, dê hindek hizir û boçûnên xwe liser ortografiya kurdî di nivîsarên bihên da binivîsim. |
