SWÊD, 8/6 2012 — Ev pirtûka dîrokî ya bi zimanê kurdî, bi sernavê ”P'êymanê no ê xoîyê me Îsa el Mesîh”, bi herfên ermenkî di sala 1872an da li çapxaneya A. N. Boyacyanê ermenî li Konstantînopolê (niha Stembol) çap bûye. Her kes dikare ji naveroka wê pirtûkê haydar be, ji ber ko ew li malpera Kitêbxaneya Kongrêsa Amêrîkayê heye.
Ev pirtûka 638 rûpel bi bawerîya hinek zanyar û nivîskaran, pirtûka bi zimanê kurdî ya çapkirî ya pêşin e li cihanê (bi bawerîya zimanzanên kurd Reşo Zîlan û Mustefa Aydoxan, Încîleke bi kurdî ya ji wê kevintir jî heye, ko bi herfên sûryanî çap bûye, lê wana bi xwe ew pirtûk ne dîtîye). Ew ji Încîla bi ermenkîya kevinar e - ermenkîya Grabarê – hatîye wergerandin. Ji bo xwendevanên me bizanibin ka zimanê ermenkî yê Grabarê çi ye, em berê xwe bidine kurteçîroka zimanê ermenî.
Zimanê ermenî tê hesibandinê wek yek ji zimanên cihanê yê herî kevinar û zengîn. Di dîroka zimanzanîyê da bi kêmanî 2 hezar sal in ko ew ziman heye. Ew di nava malbeta zimanên hindawropî da çiqilekî cuda û serbixwe ye. Ermenî (an jî ermenkî) ji alîyê zanyar û keşîşekî ermenîyan yê wê demê herî bi nav û deng Mêsrop Maştos da sala 405an bûye zimanê nivîskî (an jî nivîsarkî). Tiştekî balkêş e, ko Mêsrop Maştos li hêla Mûşê, di gundê Hasêkasê da ji dayka xwe bûye (ew gund niha jî heye û navê wî Xasik e). Ew hîmdarê alfabeya ermenîyan e û wê demê karê xwe yê efirandarîyê li Amedê, Ruhayê (Yêdêsîya berê) û Samsata îro pêk anîye.
Dîroka zimanê ermenîyan pareveyî li ser sê deman dibe:
1.Grabar, yanî ermenkîya kevinar (sedsalên 5-11).
2.Ermenkîya navîn (sedsalên 12-16).
3.Ermenkîya nû, yan jî Aşxarhabar (ev ziman ko cimaeta sivîl pê diaxive). Du çiqilên vî zimanî hene: ermenkîya rojhilatê û ermenkîya rojavayê. Ev zimanê dawî ji sedsala 17an xuliqî û heta îro jî berdewam dike.
Pêşdaçûyîna zimanê ermenkî di her dewrekê da bi faktorên cî û warîyê, civakîyê û bikaranînê va girêdayî bû. Di nava zimanzanîya ermenîyan da fikirek heye, ko xênji zimanê ermenkî yê kevinare yê lîtêratûrî, yanê zimanê nivîsarê, herwiha zimanekî ermenîyan yê axavtina rojane jî hebûye, ango ji sedsala 5an girtî hinek zaravayên ermenîyan yên ji hev cudabûyî hebûne.
Zimanê ermenîyan yê kevinar (grabar) di sedsala pêncan da xuliqîye wek zimanê xaçparêzîyê yê resmî. Cûrê axavtina ermenkîya kevinar di nava dewranan da hatîye guhastin û gihîştîye dereceya ermenkîya îro. Koçberbûnên ermenîyan yên bêhesab pir bûne sebeb, ko zimanê wan di nava sedsalan da ewqas guhêrîye, ko îro grabar bûye zimanê kilîseyan û keşîştîya ermenîyan. Ew ziman li Ermenîstana Roavayê û xwesma jî li K. Polîsê (Stembolê) ma wek zimanê çapemenîyê, dêran û dibistanan. Em nikarin bêjin ko ew zimanekî windabûyî ye. Wek mînak, kovara Yekîtîya Mxîtarîyan ya li Vênêdîgê (Sûrb Xazar) heta roja îro jî bi grabarê tê weşandinê. Li hemû dêrên ermenîyan îro jî dua û dirozgeyên xirîstîyanîyê bi grabarî têne pêkanînê.
Di Încîlê da navê wergervanên Încîla bi kurmancî ha ye: “J. G. Bliss û yên din”. Mixabin, em nizanin ka “yên din” kî ne. Lê wergervan kî jî bibin, karekî ji bo wan deman pir hêja û pir dijwar kirine. Dibe wergervanên din kurd û kesên biyanî bin, ko kurmancî rind zanibûne.
Pirtûkeke din jî bi zimanê kurdî (bi zaravê kurmancî), bi herfên ermenî derketîye. Sala 1921ê xêrxwaz û dostekî kurdan Hakob Xazaryanê ermenî, ko di dîrokê da wek Lazo û Apo jî tê naskirin, alfabeya kurdî ya bi tîpên ermenî çê kir û bi wê alfabeyê bi sernavê “Şems” li bajarekî Ermenistanê, li Êcmîadzînê pirtûka perwerdekirinê da weşandin. Bi wê alfabeyê zarokên kurd li sêwîxana Aştarakê û li dibistanên gundên kurdan yên Ermenistanê hatine perwerdekirinê. Lê evê alfabeyê di nav kurdan da wek lazim e cîyê xwe ne girt, ji ber ko herfên ermenî têra sewtên (dengên) kurdî ne dikirin yanê jî ne gorî hemû sewtên kurdî bûn.
Lazo ji bo kurdan karekî din yê hêjayî qîmetê bilind jî kirîye: sala 1926an li Ermenistanê fîlmeke 69 deqeyan ya ser jîyana kurdan hate kişandin, ko li ser bingehê romanoka Hakob Xazaryan (Lazo) hatîye amadekirin. Ew di dîroka Ermenistanê da fîlma dudan e. Fîlm li ser jîyana kurdên Elegezê ye. Derhênerê fîlmê Hamo Bêknazarov e, ko sînêmatografîya Ermenistanê ser navê wî ye.
Çiqasî jî dervayî mijara me be, ez dixwezim dostanîya Lazo bi kurdekî bi nav û deng ra destnîşan bikim, ko ji Kurdistana Bakur pêşî derbazî Ermenistanê bûye, paşê çûye Gurcistanê û bi salan, bi Lazo ra tevayî karê pêşketina çand û edebîyeta kurdan kirine, zarokên kurdan perwerde kirine: ew nûnerekî ji malbeta Bedirxanîyan - Kamil beg Bedirxan Azîzî ye, ko piranîya jîyana xwe li bajarê Tbîlîsîyê derbas kirîye, di nava pêşketina çanda kurdên wira da roleke mezin lîstîye.
Wî di sala 1929 da li wir dibistana kurdî vekir û bû mamostayê zimanê kurdî û tirkî. Gelek gotarên wî derheqa dîrok, çand û jîyana kurdan da hatine weşandinê. Ew merivekî zane û ronakbîrekî navdar bû, zaneyê çend zimanên ewropî û rojhilatê bû. Sala1934an, gava Kamil beg ber mirinê bû, temî dide jina xwe - Margarîta Yakovlêvnayê (jina wî alman bû û sala 1953 çû rehmetê, zarokên wan tunebûn), ko wî li Tbîlîsîyê (paytextê Gurcistanê), di nav goristana êzdîyan da binax bikin. Dostê wî – dengbêj û ronakbîrê kurd Ahmedê Şewêş Mîrazî ser kêlika gora wî bi sê zimanan (kurdî, tirkî, rûsî) daye nivîsandin:
”Yûsuf Kamil beg Bedirxan Azîzî, 1872 – 1934.
Te bi xebat û ilmê xwe serê 10 000 kurdêd tarî minewer kir. Xebata te nayê ji bîr kirin”.
Îro ev herdu pirtûkên bi zimanê kurdî, bi herfên ermenî yên dîrokî bûne malê hemû kurdan. Em bi amadekarên wan re serbilind in û sipasîya xwe ji wan ra dibêjin. Û ew amadekar ermenî bûne. Wek ko em bi Karapêtê Xaço, Aramê Tîgran, Davîtê Xiloyê ermenî va jî serbilind in, ko bi xwe ermenî bûn, lê hunermendîya me ya stranbêjîyê gîhandine her çar perçeyên Kurdistanê.
Em karê van hemû kesan bilind qîmet dikin û navê wan wê di dîroka kurdan da bi herfên zêrîn bên nivîsandin. Wek ko miletê tirk bi nivîskarê xwe Yaşar Kemal, dengbêjên xwe Îbrahîm Tatlises û Ahmed Kaya re serbilind e. |
