Nefel

[ ÎNÊ, 2024-11-22 ] [ BIKE MALPERA DESTPÊKÊ ] [ BÊXE NÊV BIJAREYAN ] [ KONTAKT ] [ INFO ] [ LÊGERÎN & ARŞÎV ]

DESTPÊK

	Nûçe

	Nivîsar

	Kulturmagazîn

	Hevpeyvîn

	Kolumnîst

	Ewrokurd

	E-Pirtûk

	Lîteratûr

	Ziman

	Muzîk

	Foto

	Lînk

E-POSTEYA TE

	Nav (Username)



	Şîfre (Password)





	»E-posteyeka nû bo xwe qeyd bike

REKLAM

KOLUMNÎST

benadryl pregnancy safety
benadryl and pregnancy first trimester bristowsclipboard.com
Pirhejmarî û giştîkirina îdîayan

STOCkHOLM, 23/2 2006 – Mirov di suhbet û gêngaşeyên kurdan de û di nivîsar û pirtûkên wan de rastî hinek îdîayên giştî û gerdûnî yên wek “kurd jî wekî hemî miletên dî yên vê dinyayê mafê xwe dixwazin”, “zordariya ko bi serê me kurdan hatiye bi serê hîç gelê dî nehatiye”, “divê kurd xwedî yek ziman û yek alfabe bin”, “Mistefa Barzanî babê neteweyê kurd e”, “Apo serokê neteweyî yê kurdan e” û hwd têt. Ev diyardeya “giştîkirin” û “gerdûnîkirina” hizir û dîtinên “taybetî”, “nîqaşbar” û “gumanbar” rûyên cida û pirreng yên meseleyan dipoşin û goşeyên wê yên cihê wekhev dikin.

Siyasetvan dikarin bibêjin ko diyardeya han heye çunkî hêvî û hesreta kurdan hertim ew e ko ji parçebûnê xelas bibin û bibin xwedî yek netewe û yek dewlet. Psykologek dikare îdîa bike ko mirov bi vê “giştîkirinê” hem nasnameya xwe ya kesînî di nav xelkê xwe de û hem nasnameya xwe ya etnîkî di nav gelên derdora xwe de xurt dike û tîne pêş. Civaknas jî dikarin şiroveya xwe bidin û bibêjin ko her grûpek ji civaka kurd xwe bi xwediya gelê kurd dibîne û lewre nirx, pîvan û mîrata xwe bi yên gişt kurdan hesab dike. Lê, Edward Sapir (1884-1936) û şagirdê wî Benjamin Lee Whorf (1897-1941) dikarin bi awayekê dî li mijarê binêrin.

Sapir dibêje ko mirov di çarçoveya zimanê xwe de di cîhana derdora xwe de dijî. Ew dibêje ko rola zimanî ji pêkanîna danûstandinên rojane mezintir e û ne mimkin e mirov bê ziman xwe li gel cîhana rastiyê biguncîne. Bi wî, “cîhana rast” heta derceyeka bilind li ser isulên zimanê civakê ava dibe. Wek ew dibêje, mirov cîhanê bi wî awayî dibîne û dinirxîne yê ko mirov pê dibîne û dinirxîne ji ber ko isulên zimanê civaka mirovî wî awayê dîtin û nirxandinê dibijêre. Benjamin Whorf fikra mamostayê xwe xurttir dike û dibêje ko em cîhanê bi awayekî ker dikin, qewareyeka rêkûpêk ya konsept û mefhûman jê çê dikin û nirx û qîmetan didinê çunkî peymanek di navbera me de wî awayî ferz dike. Peymana ko hemî endamên civakekê hev digire ziman e. Em jî, wek Whorf dibêje, cîhanê li gor rêz û pîvanên zimanê xwe dinirxînin. Dîtinên Sapir û Whorfî bi “hîpotesa Sapir-Whorf” têt nasîn.

Whorfî hizirên xwe li ser lêkolîna zimanê hopî yê îndiyanan ava kirine. Ji ber ko raweyên demê yên cida di zimanê hopî de nînin, Whorfî got ko fikra hopiyan li ser wext û zemanî bi giştî ne wek ya îngilîzan e û texmîn kir ko heger hopiyan lêkolînên fizîkî bikirina, têgeh û qanûnên fizîkê yên ko em niho dizanin dê bi yekcarî weha nebûna.

Li gor vê hîpotesa Sapir-Whorf ya ko peydabûn û heyina fikir û dîtinên mirovan bi terkîbên zimanê wan ve girê dide, em kurd giştiyane li bûyer û diyardeyan dinêrin û hûrgilî û cidahiyên ko bi wan bûyer û diyardeyan ve bend in bala me ewqas nakişînin çunkî zimanê me em wesa fêr kirine. Em fêr bûne ko navdêr (û cînav) gava yekhejmar be agahdariyan li ser zayendê (ka nêr e yan mê) nîşan dide, lê gava pirhejmar be çi ferq û cidahiyê naxe navbera cinsan. Di pirhejmariyê de, sinorên jihevveqetandina tiştan û kesan wenda dibin û nirx û qîmetên wan tên ”giştî kirin”. Lewre jî îdîayên me giştî ne û dîtinên me gerdûnî ne.

Mefhûma girêdana ”îdîayên giştî” bi ”nebûna zayendê di pirhejmariyê de” li nik kurdan şaxê zêdexurt yê hîpotesa Sapir-Whorf e. Herçend piranî qebûl dikin ko peywendiyên dualî di navbera hizir û zimanî de hene, lê kesê, tevî psykologê zanîngeha Colombiayayê Peter Gordonî jî, bi cidî ev versyona xurt ya hîpotesê qebûl nekiriye.

Gordonî tecribe li ser endamên eşîreka Brazîlê kirine. Ew eşîr bi zimanê pîreha diaxivin û di zimanê wan de peyv bo hejmarên ”yek” û ”du”-yan bi tenê hene. Ji bo hejmarên ji ”du”-yê bêtir, ew peyivekê bi tenê bi kar tînin. Gordonî dît ko pîrehaîaxêv nikaribûn bînin bîra xwe ka çar yan pênc wêneyên masiyan li ser qutiya ko çend saniye berê li ber çavên wan bû hebûn. Herweha, ew neşiyan wek alîkarên Gordonî bikin û çar yan pênc caran pêyên xwe li erdê xin.

Encamên tecribeyên Peter Gordonî gelek balkêş in. Gelo, tesîra zimanî ewqas xurt e ko cîhana me ji ya civaka ko ziamnê wan ne mîna zimanê me ye cida dike? Ev pirs vekirî ye û bersiv jî li ba we ye.

-----------------------------

Têbînî:

Ji bo agahdariyên zêdetir li ser hîpotesa Sapir-Whorf, tu dikarî li van cihan temaşe bike!
http://venus.va.com.au/suggestion/sapir.html
http://www.cultsock.ndirect.co.uk
/MUHome/cshtml/introductory/sapirw.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Sapir-Whorf_hypothesis"
http://www.aber.ac.uk/media/Documents
/short/whorf.html

Behsa tecribeyên Peter Gordonî di vê nivîsarê de ye:
Celeste Biever. 2004. Language may shape human thought. Science Express. (19 August 2004/ Page 1/ de ne.

-----------------------------------

Nivîskar: Newzad Hirorî
Weşandin: 2006-02-23
Xwendin: 12085