STOCKHOLM, 25/01 2013 — Qedereke balkêş e. Dema ko Karl May (1842 – 1912) serhatiyên xwe yên li Kurdistanê dinivîsand, ew ne li serê çiyayên Kurdistanê bû, lê belê ew wê hingê li binê zindaneke Elmanyayê bû û qet Kurdistan jî bi çavên xwe nedîtibû.
Nivîskarê elmanî Karl May di gencîniya xwe de bi sixtekariyê tawanbar bû. May di malbateke feqîr de mezin bû. Dibêje ko ew û duzdeh xuşk û brayên wî ji feqîriyê li ser nanî pevdiçûn, gelek caran roj derbas dibûn bêyî ko zad biçe hinavên wan.
Karl May dibêje ko wî ji birsê û ji bêçaretiyê ti rêyên dî li ber xwe nedît da nanê malbata xwe peyda bike, lewra sixtekarî kir û wekî bihayê wê yekê jî gelek salên jiyana xwe di zindanan de derbas kir.
Carekî dema ko pêwîstiya wî bi pereyan hebû li halxweşekî rast hat. Karl May îdia kir ko ew doktorê diranan e. Karl May nabêje ka wî çi ji diranên wî rebenî kir lê dibêje ko wî ew xapand û karî pereyên şîva xwe jê bistîne.
Ji bo vê bûyerê û çend bûyerên wekî wê sala 1865-ê li bajarê Leipzigê pênc sal cezayê zîndanê li Karl May hat birîn. Piştî ko ji zindanê derket careke dî tawanbar bû û li zindanê vegeriya. Karl May temenê xwe yê gencîniyê di zindanê de derbas kir.
Pirtûkxaneya girtîgehê ko nêzîkî çarhezar pirtûkên hêja di hemî mijaran de lê hebûn dergehê jiyaneke nû li ber Karl May vekir. Wî hemî demên xwe yên li girtîgehê bi xwendina pirtûkan borand. Ev derfeteke zêrînî bû ko qet di jiyana wî ya normal de bi dest wî nediket.
Entereseya Karl May ji dîrokê û kultura miletên rojhelatê re gelek hebû, wî bi sedan pirtûk dixwendin, herêmên rojhilatê bi kûrahî nas kir wekî ko jiyana xwe lê borandibe.
Bi bingeheke entelektuel û têrenformasyon Karl May dest bi nivîsandinê kir, dîrok bi fantaziyên xwe tevlihev kir û wekî ko ew bi xwe li cihê bûyeran be dinivîsand.
Ew ne tenê ji dîwarên zindanê lê belê ji tixûbên Ewropayê hemiyê dûr diket: geh li Bexdayê bû û geh li Stenbolê, geh li Hindistanê, û geh li Efrîqyayê bû, geh diçû Sehrayên ereban, û geh li Latînemerîkayê li nik indiyanan bû, û li her derê alîkariya miletên bindest dikir, wekî qehremanekî ko qet nediwestiye.
Dema behsa derekê dike ne tenê bidiqet behsa bûyerên dîrokî dike, lê belê wî ha ji cilûberg, xwarin, karakter û tradisyonên wê herêmê jî heye. Lewra dema ko ew behsa welat û cihekî dike serhatiyên li wan cihan wekî wêneyeke xwezayî nîşan dide û xwendevanên wî bawer dikin ko Karl May bi rastî li wan welatan jiyaye, û ew serhatî di rastiyê de çêbûne.
Navê Karl May gelekî populer bû, û pirtûkên wî hatin wergerandin bo pêncî zimanan û bi milyonan nisxe jê hatin firotin, gelek jê wekî seriyên televîzyonê û filman li seranserê cihanê hatin dîtin.
Karl Mayê feqîr di taliya sedsala nozdehê de dewlemend bû. Wê hingê jî bûbû pêncîsalî û êdî nema sixtekarî kir lê belê hêjî carinan îdia dikir ko doktor e. Dibe ko ew jî hesreteke ji zaroktiyê bû ko di dilê Kal May de mabû ji ber wî hêvî dikir ko doktor bûya.
Serhatiyên Karl May li Kurdistanê di taliya sedsalên hejdehê de qewimîne, behsa serhildanên kurdan li himberî desthilata tirkan dike. Behsa têkiliyên kurdan û miletên derdora wan, kurd û tirk, kurd û ereb û ermeniyan, têkilî û dubendiya misilman û filehan dike.
Karl May behsa Sir David Lindsay dike û li ser zimanê wî jî dibêje ko kurd miletekî merd û xudandisiplîn in. Karl May pesnê qehremaniya miletê kurd dide ka çawa bi dijwarî şer ji bo hebûne xwe kirine, û çawa hemî hewldanên dagirkeran yên ji boyî şkênandina îradeya miletê kurd têkbirine. Karl May bi hemî awayî evîna xwe ya ji bo çiyayên Kurdistanê dide pêş.
Ew bi riya enformasyona xwe ya etnolojîk ya dewlemend pencereyekê li ser rojhilatê vedike, ko xwendevanên ewropî tê re civat û spehîtahiya rojhilatê dibînin.
Karl May çiqasê taybetmendiya rojhilatê dide pêş hewqasê jî kesayetiya xwe ya ewropî dide pêş. Di hemî serhatiyên wî de ew bi xwe ewropiyê jêhatî ye û rêberê ko probleman çareser dike ye. Ji milekî dî ve xwedîtiyê li prensîbên mirovane dike û bi mêrxasî li dijî neheqiyê derdikeve û piştgiriya maf û azadiya miletên dî dike.
Elmanyayê sala borî sedsaliya nivîskarê xwe pîroz kir. Rexnegirê elmanî Ruediger Sharp dibêje Karl May nivîskarekî ji tradisyona fêrisan e, wî bi salan hestên mirovane yên bilind û ramanên aştiyê belav kiriye.
Nivîskarê latînemerîkî Mario Vargas Llosa jî dibêje ji ber ko ew çep bû xelkê texmîn dikir ko wî hemî pirtûkên Karl Marx xwendine, lê belê di rastiyê de wî hêj di dema gencîniyê de hemî pirtûkên Karl May xwendibûn.
Elmanyayê ji bo qedirgirtina nivîskarê xwe navê Karl May li zanîngehekê û li du mûzexaneyan kir: yek jê li bajarê Ernstthal ê ko sala 1842-ê lê hatiye dinyayê, û ya dî li bajarê Radebeul ê ko sala 1912-ê Karl May lê mir.
Di dema xwe de pirtûkên Karl May bi milyonan li mal û mekteban dihatin xwendin lê belê îro hatine ji bîr kirin û nema entreseya xwendevanan jê re heye. Dibe ko ew dinyaya ideal û prensîbên fedekarîyê yên di serhatiyên wî de êdî ne li gor jiyana meteryalîst ya îro bin. |
