STOCKHOLM, 5/6 2014 — Berî vê çend mehan pirtûka M. Alî Kut "Dereweke Piçûk" ji aliyê weşanxana Apecê (Stockholm 2014) ve hat weşandin. Xwendevanên kurmancîaxêv yên ko dikarin bi herfên latînî bixwînin û edebîyata kurdî dişopînin M. Alî Kut bi pirtûka wî "Mehkûm" û nivîsên wî yên li malpera Nefelê nas dikin.
Ez jî, ji wan kesan im. Min pirtûka Mehkûm ya birêz M. Alî Kut wê demê (1994 Weşanên Welat) bi coş xwendibû û zewqeke bêhempê ji kurte çîrokên Mehkûmê girtibû. Lê mixabin kêm kesan li ser pirtûka Mehkumê di capemeniya kurdî de nivîsî. Yan jî ez lê rast nehatim.
Dema min dest bi xwendina kurte çîrokên pirtûka "Dereweke Piçûk" kir, ez dudil û bi endîşe bûm: tirsa min ew bû ko ez tama xweş ya min ji kurte çîrokên Mehkûmê girtibû ji kurte çîrokên Dereweke Piçûk wernegrim.
Ji ber ko niviskar M. Alî Kut pirtûka xwe ya duyemîn piştî 20 salan çap dikir, 20 sal jî di jiyana herkesî de demeke pir dirêj e , hewes, alaqe, angajeya yekî jî dikarin bên guhertin.
Pirtûka Dereweke Piçûk 144 rûpel e û ji 12 kurte çîrokan (novel) pêk tê. Mijara sereke 7 kurte çîrokên pirtûkê (Mirina Vîlle, Gorîya Baharê, Le Sacre Du Printemps, Belqiz, Semedyan, Dereweke Piçûk, Du Biskuvîtên Neqişandî) li ser bûyerên jiyana paneberîyê (exil), yek li ser kurte jiyana Şêx Evdurehmanê Garisî , Du çîrok li ser bûyerên dewrana zaroktîyê (Muxbîr-Solên Mamedo ên nuh) û du kurte çîrok jî, ji bûyerên ne li jiyana paneberîyê (Pepûk, Êzingvan) ”biyanîstanê” pêk tên.
Ez ê yek bi yek 12 çîrokan nenirxînim Ji bo ko ez bikaribim bi danasîn, û nirxandineke kurt pirtûka Dereweke Piçûk ji xwendevan re binasînim, ez ê bi tenê li ser kurte çîroka ko bûye navê pirtûkê Dereweke Piçûk dîtinên xwe binivisînim. Hêvîdarim bi vê kurte rexnê, fikrek, li ser hemû pirtûka Dereweke Piçûk li ba xwendevan çêbibe.
Ji ber ko piranîya mijarên kurte çîrokên pirtûkê li ser jîyana paneberîyê ye, dixwazim çend gotinan li ser jîyana paneberîyê, sirgûnê binivîsînim.
Paneber ew kes e yê/ya ko bêyî daxwaza dilê xwe ji welatê xwe sirgûn bûye û mecbûr maye ko li war, cîh û şûneke din bijî. Li sirgûnê ji welatê xwe dûr li welatekî nû jîyîn bivê nevê yekî/ê mecbûr dike ko ew dev ji hin edetên (wekî; li her derî cigarê kişandin, fîtik le xistin, gûpê (hinarik) zarokekî xweşik qurmiçandin ûwd) ko berê di jiyana wî/wê de tiştên normal û spontan bûn berde û hin tişt û edetên nû ( di dorê de rawestin, dest bi dibîstanê kirin, li metroyê bi dengê nizm peyivîn ûhw) fêr be, ev jî ne pir hêsan e. Adabteyê civatek, çandeke nû bûyin, zimanekî nû fêr bûyin him wext digre, him jî di vê pêvajoya dirêj de hin bûyerên trajîkomik diqewimin.
Kurte çîroka Dereweke Piçûk jî li ”Biyanîstanê” li ser bûyereke trajîkomîk hatiye vegotinê;
Nivîskar bi alîkarîya qehremanê çîrokê, -ku kurtenavê wî D ye-, serpêhatîyeke D yî bi vê kurte-çîrokê vedibêje. D wekî paneberekî li welatekî Awropayê dijî. D yî di dema xwe de şoreşgerî kiriye lê piştî demekî nivîskar bo D yî weha dibêje;
”Di demekê de ko li bende bûn, ha îro ê şoreş bibe, ha sibe şoreş dibe û ji nişka ve… hemû têk çûbûn, mîna noka ko li kevir bikeve, her yekî ji wan bi cihekî de pengizîbûn.”
D yî dev ji şoreşgeriyê berdaye ,ew bi Hurme re zewicîye û du zarokên wî hene. D li Beyanîstanê kar dike lê hal û wextê wî ne baş e, bi zorê debara xwe dike. Nivîskar vê rewşê jî bi vê awayî ji xwendevanan re vedibêje; ”Lingê xwe î rastê bilind kir li binê sola xwe nêrî, dît bi qul e, li ya çepê nerî ew jî bi qûl bû, ji xwe ji goreyên xwe î şil evîya dizanîbû. Heta nuha îmkanên wî nebûn ko ji xwe re cotek qunderên nuh bikere.”
D ji rewşa xwe ne memnûn e, lê dîsan ji qîma xwe bi jiyana rojane tîne, dixwaze bi qezenca keda xwe jiyana xwe bidomîne. Lê jina D zorê dide ko ew here ba polîs hin derewan bike, buxtanan li hin kesan bike ko wan telefona D yî jê dizîne û bi vê sextekarîyê ji sîgortayê peran werbigre. D naxwaze vê sextakarîyê bike lê jina wî Hurme dev jê bernade. D ji bo vê rewşê weha dibêje;
”Fikra ko biçe bi buxtanan pereyan ji sîgortayê bigre jê re zor dihat. Dema ko evîya difikirî, xwe kirêt hîs dikir.”
Dereweke Piçûk ji destpêkê heta dawîya kurte-çîrokê bi zimanekî nerm û di nav ahengeke lihevhatî de hatiye nivîsîn. Ka de em nûha binêrin nivîskar vê ahenga lihevhati ya kurte-çîrokê bi hostetî çawa hûnandiye;
Dereweke Piçûk bi vê gotûbêja (dialog) jêrîn ve dest pê dike.
”D hinekî bi hêrs got;
— Nabe, tiştekî welê, li dara dunyayê nabe; ne bi min dikeve û ne jî ez dikarim bêjim.”
Nivîskar hîn di destpêka çîrokê de xwendevana/ê xwe meraqdar dike, întreseyek li ba xwendevan peyda dibe , ew dixwaza bizanibe ka ew tiştê ko ”li darê dinyayê nabe” çî ye? Birêz M. Alî K sernivîsa çîroka xwe jî di berdewama dialoga navbera D yî û jina wî de ji xwendevan re bi vê awayî dide nasîn;
”Tu ê bi tenê Derewekê Piçûk bikî! Yeke wusan ko zerara wê li tu kesî nabe. Lewra fêda wê ê li me bibe.”
Meraqa xwendevan piştî vê dîyalogê zêdetir dibe, ew vê carê jî dixwaze bizanibe ka ew Derewekê Piçûk çî ye? Nivîskarên jêhatî hîn di destpêka berhemên xwe de xwendevanên xwe bi berhemê ve girê didin. M. Alî Kut vê yekê baş dizane û vê hûnerê bi şeweyekî edebî bi dîyalogên jorîn rind taswîr dike.
Ji bo pêşda xistina vegotinên edebî çend niqteyên bingehîn hene; ew him alîkariya nivîskar dikin ko ew bûyera berhema xwe pêşde bibe him jî alîkarîya xwendevan dikin ko ew di atmosfera bûyerê de bijîn.
De ka em binêrin birêz M. Alî Kut di berhema xwe ya Dereweke Piçûk de wan niqteyan bi kîjan awayî salox daye.
1. Taswîr kirina karekterên vegotinê (çand û adetên wan, halêruhîyata wan, taybetmendîyên wan ûwd.)
Kesayetên ko di kurte-çîroka Dereweke Piçûk de, hene ew kes in; qehremanê çîrokê D, xanima wî Hurme, du lawên wî yek pênc salî, yek jî şeş mehî û jinika karmend. Nivîskar bi hevokên dagirtî ji xwendevanan re hin taybetmendîyên kesayetên çîrokê bi awayekî xweş û şên dide nasîn; wekî nimûne nivîskar ji bo halûruhîyeta D yî weha dibêje;
”Hate bîra wî ko cara dawîn dema çûbû ba ê diranker, ewîya xwestibû çend qulên di diranên wî de tijî bike, lê wexta buhayê vî karî pirsî bû, dev jê berda bû. Xwe bi xwe ”her deverê min qul bûye”
Ji bo ko xwendevan bikaribe danûstandina di navbera kesayetên çîrokê û adet û çanda wan jî bizanibe nivîskar dîsan bi hevokên kurt bi metaforên di çîh de bala xwendevanan bi van hevokan dikêşîne li ser bûyerê , D dibêje;
”Ji xwe merivên jinikê, mîna çêlîyên hechecikan, hertim devên wan ji hev bûn, li bendê bûn ko zavayê wan î ezîz alîkarîya wan bike, li ber bayê wan rabe.”
Hurme dibêje;
”Aha meheke din daweta birayê min e, ma ez ê destvala bi ser de biçim? Ev serê heftiyekê ye ko apê te li nexweşxanê ye û alîkarî ji te xwestîye.”
Ji gotinên jorîn yên D û jina wî xwendevan bi hêsanî li ser çand û adetên kesayetên çîrokê xwedî hizrek dibe.
Jîngeha ko bûyer lê diqewime.
Çîrok li mala D yî, li daristaneke li dor mala D û li polîsgehê derbas dibe. Nivîskarê me di vê warî de kêmpeyiv e (zêde peyvan bikar nayne), jîngeha çîrokê bi çend hevokên kurt ji xwendevanan re dide nasîn wekî;
”Paşê ji metbexê derket, hat li salonê li ser dîwançê xwe ramedand, telewîzyon vêxist, lê temaşe kir.”
Nivîskar mala lehengê çîrokê xwe ji xwendevan re bi detayan nade nasîn, xwendevan tenê dizane ko di mala D yî de metbax, salon herweha li salonê jî dîwançe û telewîzyonek heye. Wekî din ji bo nasîna mala D yî xwendevan bi vê hevoka jêrîn;
”-Ka virde were, nêzîkî min bibe, tu ê ji ser textî bikeve, got.”
dizane ko li mala D yî oda razanê û li odê jî textekî razanê heye. Daristana li nêzî mala D yî û polîsgehê jî nivîskar tenê bi çend hevokên kurt ve ji xwendevanan re dide nasîn. Bi ya min ji bo ko bala xwendevan belav nebe û ew ji mijara vegotinê dûr nekevin, nivîskar bi vê saloxdanên kurt jîngeha çîrokê baş salox daye. Xwendevan dizane ko bûyer li ko diqewime yê giring jî ew e. Jixwe di navbera kurte çîrok û romanê de xeteke sor tunebe jî, yek ji xusûsîyetên kurte çîrokê ew e ku; nivîskar bikaribe lehengan, cîh û warê çîrokê bi kurtahî şirove bike. M.Alî Kut vî karî jî bêyî ko xwendavana/ê xwe eciz bike bi hostatî dike. Ew xwendevanê/a xwe bi peyv, gotin , hevok û şiroveyên zêde û nepewîst ji bûyerê dûr naxe.
Nivîskar di berdewama kurte-çîrokê de tim xwendevana/ê xwe di nav meraqê de dihêle, xwendevan bimeraq û kelecaneke mezin li bendê ye ko ka bûyera bingehîn ya esasî (zîrwe, klimax)dê kîngê biqewime.
Lê birêz M. Alî Kut hinek bi lez e, ecele dike û berê ko zîrwa vegotinê biqewime, ew xwendevan xwe bi carekê de bi hevokên jêrîn agahdar dike ko D dê çi bike;
”Zû zûka dev ji vê fikrê berda, ji ber hate bîra wî ko diva bû meqbûza wê hebûya.”
Di vegotinên edebî de dive xwendevan nizanibe yan jî texmîn neke ko ka bûyer ê çawa biqede. Nivîskar di vê beşê de çend pûanên vegotinê dixîne , meraq û kelecana xwendevan ya bo zîrweyê bûyerê kêm dike.
Zîrweya çîrokê li salona polîsgehê, bi dîyaloga navbera D û jineke karmend ko di polîsgehê kar dike de diqewime. Di vê beşê de nivîskar hûnera herî zehmet ya edebî , rewşa lehengê ya trajedî bi îronîyeke (tinazî) bedew ji xwendevanan re vedibêje. Bûyereke trajedîk, xirab, zehmet, bi tinazî vegotin di edebîyatê de karê herî zehmet e.
”Piştî dengê sisîyan berê xwe da (jinika karmend. M. U) D.
”-Ez bawerim têlefona we lêdikeve, bersiv bidin qey nake!
D. destê xwe avêt bêrîka xwe, telefon derxist, beriv da;
- Elo got.
Ji hêla din, dengê xanima wî dihat, dipirsî;
-Ka tu çû polîsxanê?
D.
-Erê got.
Û zû telefonê girt. Di vê nawbenê de ji awirên wî li ser ya karmend bûn. Dîtibû ko çawa madê wê hatibû guherîn, rengekî tinazî girtibû. Bi bişirîn jê re;
- Ez bawerim we telefonê xwe dît birêz! Got.”
Min dema di metroyê de diyaloga ko di navbera D û polîsa karmend de dibûhûrî dixwend, çend çaran pîqînî bi min ket, min zor xwe digirt ko bi dengekî bilind nekenim û rêwîyên din eciz nekim, lê çi feyde.
Nivîskar çîrokê bêyî ko ji mijara wê ya esasî dûr bixe, bêyî ko bala xwendevan ji belav bike, bi taswîrên dagirtî, bi sîtîleke edebî çîroka Dereweke Piçûk bi hev girê dide û çîrokê bi van gotinan diqedîne;
”D ber bi derîyê polîsgehê ê der ve lezandibû, mîna dizekî, xwe kirêt hîs dikir. Li ber derîyê derketinê, tîqe tîqê kenê karmend di guhên wî de olan dida.”
Nivîskar bi hevokên xwe yên dawîyê, xwendevana/ê xwe li ser çîrokê dide fikirandin û wê/wî bi çîrokê re girê dide.
Ji alîyê wext (tempus) de nivîskar dema bihurî bi kar anîye . Bi ya min di vegotina bûyereke qewimîye(çêbûye) de, bi dema bihurî salox dan, xwendina bûyere hêsantir dike.
Ji aliyê rastnivîsînê de, di vegotinê de çend tişt , bi ya min çewt hatine nivisîn;
1- ”Ez gavê nayêm,”
Şûna wê; Ez vê gavê nayêm yan Ez vêga nayêm,
2- Nivîskar peyva ”computer” ya îngilizî di vegotinê de bi çend babetên cuda nivisîye
”kompiyoturek, compuyoterê, compuyotirê ”
Di Ferhengên kurdî de dema navê ”computer” ya îngilîzî bi kurdî dinivîsînin wekî komputer dinivisînin. Bi ya min bi lêvkirina komputer ji kompuyoter hêsantir û rasttir e.
3- Nivîskar bêjeya “ teqnekî” du-sê caran di vegotinê de bi kar tîne.
Nivîskar di şûna peyva “teqnek” ko peyva hokera demê ye peyvên kurdî yên ko wekî; kêlîk, bîstik û bêhnek bi kar bihaniya dê çêtir bûya.
Ji bilî van kêmasîyan, zimanê çîrokê zelal, nerm , sivik û sade ye. Nivîskar di derbirînê de hevokên kurt bi kar tîne, gotinên wî dagirtî û kemilî ne wekî;
”D. nizanîbû çawa hatiye kar, kengî qedandîye û çi wextê vegerîya ye. Tenê dît ko li salona polîsgeha ya mezin e. Mîna gêja li salonê virde, wêde diçû û dihat, ta ko jineke karmend destê xwe danîbû ser milê wî û bi giramî jê pirsî bû,”
Li nimûna jorîn jî baş dixuyê ko nivîskar di çîrokê de cih nade bêje, hevokên zêde, bêje û hevokan ducar nake. Zimanê sivik û zelal yê çîrokê xwendina wê hêsan dike.
Herçiqas di edebîyata kurdî ya devkî de vegotinên îronî pir dewlemed be jî di edebîyata kurdî ya niviskî de ev babet ewqas dewlemend nîne. Di edebîyata kurdî de vegotinê bi sitîleke edebî û şêweya îronî (tinazî) nivisîn , ji bo dewlemendkirina edebîyata kurdî dergehekî nû ye. Nivîskarê Dereweke Piçûk birêz M. Alî Kut yek ji wan kesan e ko bi berhema xwe ya hêja ev dergeh ji xwendevanê kurdî re vekirîye.
Piştî xwendina Dereweke Piçûk berdêla ko ez ji xwendina wê, xeyalşikestî û poşman bim, ez kêyfxweş, memnun im.
Hêvî dikim xwendevan û hezkirên edebîyata kurdî, demeke zû pirtûka Dereweke Piçûk bi dest xin û vê berhema hêja bixwînin. |
